آرمان هیأت - موسیقی رمضان در ایران

کتاب موسیقی رمضان در ایران پژوهشی است در زمینه موسیقی آیینی و مذهبی در ایران.عنوان اولین بخش اثر «آيین سحر» است که در آن انواع گوناگونی از این آيین از جمله «پیشخوانی رمضان، موسیقی رؤیت هلال، سحرخوانی به همراه ساز کوبی، سحرخوانی با تنبور و دوتار و...» معرفی و به توضیح هریک از آنها پرداخته شده است.

هنر: موسیقی رمضان در ایران، عنوان کتابی است، به کوشش هوشنگ جاوید و آوانِگاری محمدرضا درویشی که آن را انتشارات سورة مهر در ۳۰۷ صفحه و ۲۲۰۰ نسخه در سال ۱۳۸۳ چاپ کرده است. این کتاب بخش‌های گوناگونی دارد و با سه مقدمه از بهروز وجدانی، محمد همایون سپهر و سید احمد وکیلیان شروع مي‌شود و در ادامه پیش‌نوشتة هوشنگ جاوید را می‌خوانیم.

عنوان اولین بخش اثر حاضر «آيین سحر» است که انواع گوناگونی از این آيین از جمله «پیشخوانی رمضان، موسیقی رؤیت هلال، سحرخوانی به همراه ساز کوبی، سحرخوانی با تنبور و دوتار و...» معرفی و به توضیح هریک از آنها پرداخته شده است. در صفحۀ ۲۸ این کتاب در توضیحی دربارة رؤیت هلال چنین می‌خوانیم: «آيین رؤیت هلال در دو زمان اجرا می‌شد:

الف) اول ماه رمضان برای دیدن هلال ماه رمضان و ثبوت آن
ب) آخرین شب ماه رمضان برای دیدن هلال ماه شوال و ثبوت آن»
دومین بخش این کتاب «آوازهای نیمة ماه رمضان» نام دارد که در آن به توضیح اجرای آواها و نواهای مختلف در شهرهای گوناگون می‌پردازد و برخی عنوان‌های این بخش «آواز سحر در کرمانشاه و لرستان، آواز سحر در جنوب خراسان، مناجات سحر مشهد اردهال کاشان، مناجات سحر در شاهرود و بسطام، منقبت‌خوانی مولا علی (ع) در خراسان میانه، منقبت‌خوانی مولا علی (ع) در خوزستان (اندیمشک) و منقبت‌خوانی مولا علی (ع) در استان مرکزی» نام دارد و در ادامة آن مطالب گوناگون دیگری در این باره معرفی شده است.
در مورد منقبت‌خوانی در صفحۀ ۵۴ این اثر آمده است: «منقبت‌خوانی به طور کلی در سرایش منقبت، کلام از مفاخرۀ مثبت بهره می‌برد که همان روش ابداعی مولا علی (ع) است. در منقبت‌سرایی شرح فضايل و کردار و سیره، مد نظر شاعر قرار می‌گیرد.» یا در دو صفحۀ بعد از آن آورده است: «پیشرو فن منقبت‌سرایی، شخصی است به نام رشیدالدین ابن شهرآشوب و پس از او حاکم نیشابوری محمدبن سلیمان کوفی زیدی که مناقب علی (ع) را سروده.»

بخش سوم کتاب «آيين نوبت‌زنی یا نقاره‌زنی در ایران» نام دارد که در ابتدای این بخش توضیحاتی دربارة واژه و ساز نقاره می‌خوانیم و در ادامه با مطالبی تاریخی در این باب روبه‌رو می‌شویم که به بررسی کتب مختلف تاریخی نیز پرداخته شده و از نقاره‌زنی دینی-مذهبی و باورها و عقاید دربارة نقاره‌خانة رضوی سخن به میان آمده است.
از عنوان‌های این بخش نیز «منشأ پیدایش نقاره، نوبت‌زنی، نوبت‌زنی در عهد صفویان، کاربرد و دگرگونی‌ها، نقاره‌زنی پس از صفویان تا قرن حاضر، موسیقی نقاره‌خانه در عصر قاجار، وسایل نقاره‌خانه و تعداد نوازندگان، نوع اجرا و..» هستند که توضیح کامل هریک از این عنوان‌ها در کتاب آمده است.

در مورد واژۀ نقر در ابتدای صفحۀ ۱۳۰ کتاب با این توضیح روبه‌رو می‌شویم: «نقر به فتح اول به شکل مصدری به معنی کوفتن، کوبیدن، سوراخ‌کردن، زدن ضربه بر شیئی و حتی دمیدن آمده است که در پارسی آن را نقش‌کردن بر سنگ و نقش‌کندن بر چوب نیز دانسته‌اند. نقار جمع نقر است و هنگامی که «ه» به آخر آن افزوده می‌گردد، وسیله‌ای معنی می‌دهد که بر آن کوبند یا می‌شود کوبید.»
عنوان بخش چهارم «رودررو» است که علت انتخاب این اسم برای این بخش اختصاص مطالب آن به گفت‌وگو با نوازندگان مختلف از مناطق ایران است که می‌توان به گفت‌وگو با «طبل‌زن نوش‌آباد»، «اسدالله مقدسی‌فر»، «طبالان شهرستان میبد» و... اشاره کرد و از مطالب ارزنده‌ای که دربارة موسیقی اجراشده وجود دارد، همچنين جایگاه اجرایی نغماتشان در ماه مبارک رمضان بهره‌های فراوان برد. در صفحۀ ۲۱۶ این کتاب شاهد گفت‌وگویی هستیم که با محمد شفیعی در زورخانۀ بازار کاشان انجام شده است و در آن سؤالات مختلفی صورت گرفته که به یکی از آنها اشاره می‌کنیم:

«چه مواقعی و چگونه نقاره می‌زدید؟
زمان قدیم بلندگو نبود. در سحرها، موقع سحرخوانی ماه رمضان نقاره می‌زدم، کاشان نقاره‌خانه نداشت. الآن نقاره‌خانه‌ها را خراب کرده‌اند، برای حرکت کاروان‌ها به کربلا و مشهد هم می‌زدند، چاووش هم در کنارش می‌خواندند، وقت وقوع معجزه یا شفایافتن هم در گلدستۀ امامزاده‌ها می‌زدیم، الآن هم بعضی وقت‌ها که می‌آیند، در زیارت‌ها (محل حرم امامزاده‌ها) می‌زنم.»

بخش بعدی این کتاب «بخش اضافات، حواشی، تعلیقات است» که به توضیح مطالب گوناگونی از اجرای انواع موسیقی مذهبی در ماه مبارک رمضان پرداخته و بیشتر مطالب در مورد نقاره‌زنی در شهرهای مختلف ایران است. اين بخش به بررسی اجرای این آيين در کتب تاریخی نیز پرداخته که بیشتر به روایت ابن بطوطه است. از عنوان‌های این بخش نیز می‌توان به «موسیقی رمضان در ایل سیوکانلو، شمال خراسان، نقاره‌زنی در ماه رمضان آل بویه، نقاره‌زنی در عراق و هندوستان به روایت ابن بطوطه، طبل و شیپورزنی برای امام زمان (عج) در حله به روایت ابن بطوطه، و...» اشاره کرد.

در مورد موسیقی ماه رمضان در بسطام در صفحۀ ۲۶۰ و۲۶۱ این کتاب می‌خوانیم: «در منطقۀ بسطام پیش از آمدن وسایل الکتریکی صوتی و تشکیلات و تشریفات آن، موسیقی خاص ماه رمضان برقرار بود: در هر محله‌ای یک نفر خوش‌صدا که اکثر آنان عالم هم بودند و با مکتوبات مذهبی آشنایی داشتند، به بالای بام خانه‌ها می‌رفتند و یا در محله‌ها و کوی‌های بسطام و شاهرود به راه می‌افتادند و با صدای بلند و رسا شروع به «شب‌خوانی» می‌کردند.»

آخرین بخش این کتاب با عنوان «شنیده‌ها» است که چهار عنوان «از خاطرات دربارة نقاره‌زنی در سبزوار، کل علی نقاره‌چی قشقایی، ضرب‌المثل‌های ایرانی دربارة نقاره-نقاره خانه و ادوات و اجزای آن، آواز زولبیافروشان ماه رمضان در گیلان» مطالب این بخش را تشکیل می‌دهند.

از قسمت ضرب‌المثل‌های ایرانی دربارۀ نقاره، نقاره‌خانه و ادوات و اجزای آن در صفحة ۲۷۹ و ۲۸۰ به گزیده‌ای از آنها اشاره می‌کنیم: «سرناچی کم بود، یکی هم از دورقوزآباد اومد: مزاحم کم بود یا فضول کم بود، یکی دیگر هم اضافه شد.

نقاره‌زدن دم گوش کر: نشنیدن حرف از سوی نصیحت‌شونده، منطق‌ناپذیر، لجباز حرف نشنو»
در انتهای کتاب آوانگاری برخی قطعات، فیگورها و ریتم‌های نقاره‌زنی و طبل سحری و طبل عزا در مناطق مختلف ایران آورده شده که خواندن این کتاب را به علاقه‌مندان موسیقی مذهبی به‌ویژه موسیقی در ماه مبارک رمضان پیشنهاد می‌کنيم. یک حلقه سی‌دی صوتی حاوی الحان معرفی‌شده در کتاب نیز برای آشنایی بیشتر خوانندگان با این الحان در ضمیمۀ آن موجود است. لازم به ذکر است که هوشنگ جاوید (پژوهشگر و نویسنده) دارای کتب پژوهشیِ باارزش دیگری در زمینه‌های موسیقی آيينی و مذهبی است. برای ایشان آرزوی موفقیت و طول عمر مي‌کنيم.