كتاب تاريخ مكه نوشته احمد سباعي يكي از نخستين آثار تاريخ تحليلي است كه تاريخ سياسي، اجتماعي، فرهنگي و عمراني مكه را از روزگار اسماعيل پيامبر تا دوره معاصر را در بر دارد.
احمد سباعي كتاب را با گزارشي مختصر از وضعيت اقليمي مكه آغاز مي‌كند. او مكه را شهري با پيشينه كهن مي‌داند؛ اما از ورود به بحث‌هاي سنتي كه معمولاً صفحه‌هاي آغازين تواريخ مكه را به خود اختصاص داده‌اند، مي‌پرهيزد؛ زيرا در باور او، نمي‌توان از چگونگي و هنگام دقيق پيدايش اين شهر سخن گفت و گفتار منابع كهن در اين زمينه درخور اعتماد نيست و همه آن‌ها در دوره اسلامي نگاشته شده‌اند كه با تاريخ آغازين مكه فاصله بسيار دارد. (ص۱۶) بدين رو، وي دوره اول را از روزگار حضرت اسماعيل آغاز مي‌كند. او در دوره دوم به وضعيت مكه هنگام حاكميت قريش پيش از اسلام و نيز رويدادهاي پس از ظهور اسلام، دوران پيامبر و خلفاي راشدين مي‌پردازد. وي مكه را در دوره پيش از اسلام نيز داراي نوعي زندگاني علمي دانسته و از وجود علومي چون طب، نجوم، گياه‌شناسي، كشتيراني و نسب‌شناسي در آن گزارش داده است. (ص۴۶-۴۸)

در دوره سوم، اوضاع مكه هنگام تسلط امويان (حك: ۴۱-۱۳۲ق.) و رخدادهايي مانند شورش ابن زبير و رويداد حرّه، بررسي و فصلي با موضوع نخاوله گشوده شده است. سباعي اين شايعه را كه شيعيان نخاوله بر اثر اباحه‌گري سپاه شام در رخداد حرّه پديد آمده‌اند، ردّ نموده و آن را ساخته دشمنان شيعه دانسته است. (ص۹۴) 

سباعي دوره چهارم را كه مربوط به تسلط عباسيان (حك: ۱۳۲-۶۵۶ق.) است، عصر قيام‌هاي شيعي دانسته و اوضاع مكه را در پرتو اين قيام‌ها بررسي كرده است. وي افزون بر بيان رويدادهاي تاريخي اين دوره، به توجه ويژه خلفاي عباسي به مسجدالحرام اشاره كرده و بيشترين گسترش حرم و نوسازي‌ها و اصلاحات عمراني مسجدالحرام را متعلق به اين دوره دانسته است. (ص۱۸۵)

دوره‌هاي پنجم و ششم به بررسي اوضاع مكه در دوره فاطميان (حك: ۲۹۷-۵۶۷ق.) و دولت زنگي‌ها (حك: ۵۲۱-۶۴۹ق.) اختصاص يافته است. (ص۱۸۹-۲۲۱) سباعي اين دوران را عصر رواج شعائر شيعي در مكه دانسته كه از آن جمله مي‌توان به افزوده شدن «حي علي خير العمل» به اذان اين شهر اشاره كرد. در روزگار فاطميان، عيدهاي مهم شيعه مانند عيد تولد حضرت زهرا، تولد حضرت خديجه كبري، تولد امام علي (ع) گرامي داشته مي‌شد و مراسم مناسبت‌هايي چون روز عاشورا و واپسين چهارشنبه ماه صفر در مكه بر‌گزار مي‌گشت. نويسنده اين عيد‌ها و مراسم را تا پيش از ورود آل سعود به مكه (۱۳۴۴ق.) پابرجا دانسته است. (ص۲۱۶)

سباعي در دوره‌هاي هفتم و هشتم به بيان وضعيت مكه هنگام تسلط ايوبيان (حك: ۵۶۹-۶۴۸ق.) و ترك‌هاي چركسي (حك: ۶۴۸-۹۲۳ق.) پرداخته و به گزارش از ابن جبير آورده است كه مسجدالحرام در روزگار ايوبيان داراي پنج نماز جماعت براي چهار امام سني و يك امام شيعه زيدي بر مذهب اشراف مكه بوده است. (ص۲۴۹) وي پيدايش شغل مطوّفي را مربوط به دوران حكومت ترك‌ها و علت آن را ناآشنايي ترك‌ها با زبان عربي دانسته است. (ص۳۳۷) مطوّف كسي بوده كه آداب و مناسك حج را به مردم غيرعرب مي‌آموخته است.

آرمان هیأت