آرمان هیأت - مهندسی فرهنگ عاشورا

دو تن از عالمان بزرگ شیعه در صد سال پیش ضرورت اصلاح روضه خونی و عزاداری از خرافات و تحریفات و بدعت‌ها را مطرح نمودند، که عبارتند از: میرزا حسین نوری طبرسی، صاحب کتاب مستدرک الوسائل، در سال 1391 قمری، با تألیف کتاب لؤلؤ و مرجان در شرط پله اول و دوم منبر روضه خوانان و عهده دار پاکسازی روضه خوانی شد و «اخلاص» و «صدق» را پله اول و دوم روضه خوانی خواند و پرده از چهره ریا و دروغ برداشت.

علامه سید محسن امین عاملی، صاحب کتاب اعیان الشیعه، در سال 1346 با تألیف کتاب التنزیه فی اعمال الشبیه، عهده دار پاکسازی عزاداری شد و قمه زنی و شبیه خوانی را تحریم کرد.

التنزیه، به لحاظ خرافه زدایی، مانند کتاب لؤلؤ و مرجان است. همان گونه که میرزا حسین نوری در لؤلؤ و مرجان عهده دار خرافه زدایی از روضه خوانی و پاکسازی آن شده است با این تفاوت که اولا فضل تقدم در خرافه زدایی از آن نویسنده لؤلؤ و مرجان است. ثانیا لؤلؤ و مرجان تقریبا مقبول واقع شد، اما التنزیه مورد مناقشه قرار گرفت و بر آن ردیه‌های متعددی نوشته شد.

در عصر معاصر متفکر شهید استاد مرتضی مطهری در کتاب حماسه حسینی و تحریفات عاشورا بسیار نقادانه و عمیق پیرامون موضوع پرداخته‌اند.

مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای طی سال‌های اخیر به طور جامع و مبسوط در بیانات خود به تحلیل موضوع تحریفات و بدعت‌های عاشورا و ضرورت پرهیز از شبهات و بدعت‌ها و تحریفات پرداخته‌اند، که اخیرا دفتر نشر فرهنگ اسلامی تحت عنوان «نسیم مبارک عاشورا مروری بر نهضت خونین محرم» مجموعه بیانات و رهنمودهای مقام معظم رهبری را در این خصوص به چاپ رسانده است.

لزوم اصلاحات بر محور دین
در هر صورت یکی از وظایف بزرگ مصلحان دینی، مبارزه با آفت‌ها و انحرافات معنوی و تاریخی حادثه عاشورا است، چرا که بدون تردید با انحراف در این جریان دینی، حادثه عاشورا تحول سازی و عبرت انگیزبودن خود را از دست داده و تنها به عنوان چیزی از تاریخی که گذشت، محسوب می‌شود؛ در حالی که مهمترین هدف عاشورا اصلاح دینی در طول تاریخ اسلام است.

همانگونه که امام حسین(ع) از آغاز حرکت خویش از مدینه تا روز حماسه عاشورا، همواره به آفت‌ها و صدماتی که به دین وارد شده، اشاره کرده و هدف از قیام خود را اصلاح این آسیب‌ها معرفی نموده است.

امام در بخش‌های مختلفی به این نکته تصریح کرده که چند نمونه از فرمایش‌های حضرت نقل می‌شود:
1ـ الا ترون ان الحق لا یعمل به و ان الباطل لا یتناهی عنه.
آیا نمی‌بینید که به حق عمل نمی‌شود و از باطل جلوگیری نمی‌گردد؟
2ـ انما خرج لطلب الا صلاح فی امه جدی ارید ان امر بالمعروف وعن المنکر واسیر بسیره جدی و ابی علی بن ابی طالب.
قصد من از خروج، فقط اصلاح امت جدم است. می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره جدم و پدرم حضرت امیرالمومنین عمل کنم.

بی‌تردید قیام عاشورا یک انقلاب دینی بود، انقلاب بر محور دینی اسلام و ناشی از آسیب‌هایی که بعد از رسول اکرم(ص) تا آن زمان به مرور زمان بر دین تحمیل گشت. هدف حضرت اصلاح و درمان آن آسیب‌ها بود.

تهدیدات دشمنان:
1ـ نشر فرهنگ تحریفات و بدعت‌ها و شبهات.
2ـ تحریف فرهنگ حماسه عاشورا.
3ـ جابه جایی فرهنگ الگوها.
4ـ وهن شعائر دینی.
5ـ تبلیغات منفی و القای شبهات دشمنان در ناکارآمد جلوه‌دادن فرهنگ عاشورا.

راهبردهای فرهنگ عاشوراپژوهی
شناخت تاریخ و سیره اهل بیت(ع)
تاریخ را می‌توان از دیدگاه‌های مختلف مورد تجزیه و تحلیل و تقسیم بندی قرار داد، از وقایع نگاری تا واقع نمایی و کشف علل و عوامل و انگیزه‌ها و تحلیل فلسفه حوادث تاریخی، بنابراین اقسام تاریخ به طور کلی عبارتند از:
1ـ تاریخ نقلی
2ـ تاریخ تحلیلی
3ـ فلسفه تاریخ

تاریخ نقلی عبارت است از تحریر و به تصویر کشیدن وقایع و حوادث. ویژگی‌های تاریخ نقلی عبارت است از جزئی‌نگری علم به نقلیات و علم به بودن‌ها و به گذشتن تعلق دارد، نه به حال و آینده. تاریخ نقلی از آن جهت دارای اهمیت بالا است که در بیان و نقد وقایع و رخدادهای تاریخی موثر است. تاریخ تحلیلی یا تاریخ علمی براساس تاریخ نقلی استوار است. رابطه تاریخ نقلی و تحلیلی، مطالعه تاریخ نقلی برای به دست آوردن تجربیات و تحلیل وقایع در حکم مواد خام و منابع اصلی و اولیه‌اند که هر چه صحیح تر و دقیق تر نقد و بررسی شود نتایج بهتری می‌دهد.

یک مورخ تحلیلگر بسان یک شیمیدان است که مواد خام را همواره با روابط علی و معلولی بررسی می‌کند تا قوانین کلی و ضوابط عمومی را به دست آورد؛ با اینکار گذشته را به زمان حال مرتبط می‌سازد و عوامل آن را تعمیم می‌دهد، پس اگر در موارد خام و منابع اصلی و اولیه که از مطالعه تاریخ نقلی به دست می‌آید تحریفاتی انجام شود طبعا تاریخ تحلیلی نیز دچار خدشه خواهد شد و از این جهت می‌توان یکی از عوامل مهم تحریفات عاشورا را تاریخ نقلی که متأثر از جریانات سیاسی اموی و عباسی و... است دانست. بنابراین اولین عنصر مهم و محتوایی در فرهنگ عاشورا پژوهی تسلط بر تاریخ می‌باشد. ارزش «شناخت تاریخ» و نحوه برخورد با آن، یعنی شیوه‌های کاربرد تاریخ و استفاده از منابع معتبر تاریخی در فرهنگ عاشورا بسیار حائز اهمیت می‌باشد.

یکی از عواملی که از بعد محتوایی در کار پیام آوران فرهنگ عاشورا محسوب می‌شود مداقه «تاریخ اهل بیت(ع)» است، یعنی اینکه در فرهنگ عاشوراپژوهی می‌بایست در صدد ارائه سیره اهل بیت(ع) براساس منابع معتبر تاریخی برآمد و در این راه، باید کتاب‌های تاریخی را درست شناخت و مستندترین و جامع‌ترین آنها را مورد مطالعه و بهره برداری قرار داد.

به عبارت دیگر «مرجع شناسی» خود را تقویت نمود تا بتوان میان نقل‌های تاریخی «صحیح»، «مشکوک» و «غلط» تمییز قائل شد. آنگاه که منابع مستند تاریخی مورد شناسایی قرار گرفت و بهترین آنها انتخاب گردید لازم است کتاب‌ها را از چند جنبه مختلف مطالعه نمود:
الف ) مطالعه تاریخ اهل بیت(ع) و آگاهی از جنبه‌های مختلف سیره نظری و عملی ائمه اطهار(ع)، شناخت جریانات سیاسی و فرق و مذاهب کلامی و حاکمیت سیاسی زمان ائمه(ع). این آشنایی، که پیام آور فرهنگ عاشورا لازم است از آن بهره مند باشند تا در جریان کلی زندگی و سیره عملی و نظری ائمه اطهار(ع) قرار گیرند و زمینه‌های ذهنی برای تحلیل و بررسی صحیح سیره ایشان را فراهم نمایند.
ب ) تحقیق و تتبع در تاریخ، جهت شناخت سیره اهل بیت(ع)، با توجه به تحریفات تاریخی که متأثر از حب و بغض بعضی تاریخ نگاران به دلایلی حقیقت را با غرض‌ها آلوده‌اند به همین دلیل نمی‌توان به همه آنچه در تاریخ می‌خوانیم اعتماد کنیم و لازم است برای درک حقیقت از ابزارهای دیگری چون «کتاب خدا»، «سنت اهل بیت(ع)» و «عقل» کمک بگیریم و نقل‌های تاریخی در مورد اهل بیت(ع) و فرهنگ عاشورا را با اتکا به سه مورد یاد شده «قبول» یا «رد» کنیم.

مقتل شناسی
«مقتل نگاری» بخشی از تاریخ نگاری از صدر اسلام محسوب می‌شده اما تنها تاریخ نگاری نیست. ترسیم لحظه به لحظه یک واقعه عظیم انسانی اسلامی است که به انگیزه کشف تمام جوانب عقیدتی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی آن صورت می‌گیرد.

همان ملاحظاتی که در خصوص مرجع شناسی و شناخت تاریخ در مبحث تاریخ ذکر گردید در موضوع مقتل شناسی قابل تعمیم می‌باشد که می‌بایست مورد مداقه و تحقیق و پس از شناسایی مقاتل مستند مورد بهره برداری در فرهنگ عاشوراپژوهی قرار گیرد.

ادبیات آئینی
استفاده از شعر به عنوان یکی از راهکارهای اساسی انتقال احساس و اندیشه، سابقه طولانی دارد و هموراه مورد استفاده بوده است. یکی از این حوزه‌ها که شعر به خوبی توانسته در آن عرصه وارد شود و به انتقال بار عظیم اندیشه و احساس بپردازد، مقوله عاشورا است، شعر آئینی هموراه در مراسم مختلف مذهبی و به ویژه در انتقال حماسه عظیم عاشورا مورد استفاده قرار گرفته است و سرایش شعر در این باره، همیشه مورد توجه شاعران بوده است.

پس از واقعه عاشورا حدود سه قرن شعر آئینی و مذهبی در سکوت و خفقان ناشی از حکومت‌های جور قرار می‌گیرد، پس از این مدت معزالدوله احمد بن دیلمی که بر بخش‌هایی از عراق، خوزستان و فارس حکومت می‌رانده است، فرمانی صادر می‌کند که به موجب آن از عاشورای آن سال تمام بخش‌های حکومتی تحت سیطره او برای عزاداری حسینی(ع) در ملأ عام، آزادی عمل به دست می‌آورند.

از این سال به بعد عزاداری برای سیدالشهداء نه تنها جرم محسوب نمی‌شود بلکه به شکل یک فرمان فراگیر به همه جا ساری می‌شود. از این زمان به بعد مرثیه سرایی و نوحه‌خوانی در سوگ سالار شهیدان به شکلی مبسوط و بدون رعب و وحشت آغاز می‌شود. بدین ترتیب وقتی تاریخ و پیشینه شعر عاشورایی را بررسی می‌کنیم، اولین شاعری که اشعار او به شکل مکتوب به دست ما رسیده است، کسایی مروزی است.
با وجود این باید گفت یافتن خط سیری منطقی برای شاعران مرثیه سرا در تاریخ ادبیات فارسی کار دشواری است. اما این روند از قرن نهم که حکومت شیعی مذهب صفویان روی کار می‌آید تغییر می‌کند، به طوری که اظهار تشیع در اشعار و سرودن نحه و مرثیه در سوگ امامان شیعه به ویژه امام حسین(ع) در دیوان‌ها به طرزی چشمگیر افزایش می‌یابد. از جمله شاعران بزرگ مرثیه سرا می‌توان به محتشم کاشانی و وصال شیرازی اشاره کرد. دوازده بند محتشم کاشانی نیز در این عصر سرآغاز حرکتی بالنده در مسیر شعر عاشورایی شد و شاعران بسیاری را به استقبال از این اشعار فرا خواند. وحشی بافقی، حزین، عاشق اصفهانی و بسیاری دیگر از شاعران از آن دوران تاکنون ترکیب بند محتشم را به عنوان الگویی بی‌نقص از شعر عاشورایی الگوی کار خود قرار داده‌اند.

با نگاهی به تاریخ ادبیات ایران درمی‌یابیم که مقوله شعر عاشورا فقط منحصر به شیعیان نیست و در واقع در این بررسی، به اشعار از علمای اهل تسنن برمی‌خوریم که با بیانی استوار و تعابیری نغز واقعه کربلا و مظلومیت امام حسین(ع) را تصویر کرده‌اند همچنان که شاه عبدالعزیز دهلوی، یکی از بزرگان اهل سنت هرگاه به داستان کربلا می‌رسد، زیباترین تعابیر عرفانی را در باب این واقعه به کار می‌گیرد.

علامه امینی در کتاب الغدیر در خصوص تأثیر واقعه عاشورا در شعر و ادبیات می‌گوید: «وقتی یک واقعه تاریخی مهم تلقی می‌شود و حتی ارزش اعتقادی و قرآنی پیدا می‌کند، بی‌گمان شاعران و ادیبان تحت تأثیر این واقعه قرار می‌گیرند و سعی می‌کنند آن را به صورت‌های مختلف به جهانیان عرضه کنند. شعر عاشورایی و واقعه عاشورا هم حقیقتی جز این ندارد.

این روزها به تمام زبانهای زنده دنیا در باب واقعه عاشورا شعر سروده می شود، عربی، ترکی، فارسی، انگلیسی و اردو، اما در واقع این اشعار به هر زبانی که سروده می‌شود ناظر بر مضامین و مفاهیم عظیمی هستند که در واقعه کربلا به آنها اشاره شده است».

در تعریف شعر عاشورا باید به این نکته مهم توجه داشت که هر چند این نوع شعر موضوعا در خصوص ابعاد وجودی قیام حسینی(ع) و وقایع عاشورا مربوط می‌شود اما باید میان اثاری که به نثر یا به نظم صرفا از نگاه احساسی و عاطفی کربلا پرداخته‌اند و آثاری که از نگاه ارزشی و حماسی عاشورایی با توجه به فلسفه وجودی قیام امام حسین(ع) و نهضت عظیم کربلا پرداخته‌اند تفاوت قائل شد. بر این اساس می‌توان گفت شعر عاشورایی شعری است که در مقام بیان ارزش‌ها و حماسه نهضت عظیم حسینی است.

شعر عاشورا شعر سوز و شعور، احساس و حماسه، دفاع از مبانی فرهنگ عاشورا به بیان عاطفی و نیز حماسی واقعه کربلا می‌پردازد.

بنابراین می‌بایست در خصوص منابع ادبیات آئینی نیز همچون منابع تاریخی و مقتل دقت لازم و توجه نسبت به بهره‌برداری از آن به عمل آید. هر چند که شعر عاشورایی در دو دهه اخیر توفیق داشته است که حامل مفاهیم ارزشی اعم از عاطفی و حماسی باشد خصوصا در سال‌های دفاع مقدس که شاعران هویت و مقاومت پذیری رزمندگان را با اهداف قیام حسینی(ع) و روحیه شهادت طلبی گره زدند.

راهکارهای عملی زدودن خرافات و بدعت‌ها از چهره مقدس فرهنگ عاشورا
1ـ تحلیل تکوین و ساختاری و کاربردی و آینده نگر فلسفه قیام عاشورا در ابعاد فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی تعمیق، بسط و گسترش آن.
2ـ استفاده متناسب از تکنولوژی آموزشی در مراکز آموزشی اعم از متوسطه و عالی و رسانه‌های جمعی خصوصا صدا و سیما و مطبوعات به گونه‌ای که هم متضمن ارتقای سطح معلومات مخاطبین و هم حداکثر بهره گیری از منابع غنی و مستند باشد.
3ـ اتخاذ سیاست‌های تشویقی و انگیزش در چارچوب هدف‌های برنامه توسعه چهارم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در زمینه «توسعه مشارکت‌های مردمی در عرصه فرهنگ دینی»، برنامه ریزی و اقدام‌های لازم برای حمایت از هیئت‌های مذهبی و تشکل‌های دینی با رویکرد بهبود کیفیت فعالیت‌ها و پرهیز از خرافات و انحرافات» باشد.
4ـ ایجاد زنجیره‌ای همگون از گروه‌های مرجع تأثیرگذار و تأثیرپذیر که در تعامل با یکدیگر بدون بوجود آوردن بحران ناشی از حساسیت در جهت گسترش فرهنگ اصیل عاشورا و «پرهیز از خرافات و بدعت‌ها» رهنمون شوند.
5ـ توسعه و حمایت آموزشی و پژوهشی از زیرساخت‌های فکری و مولد فرهنگ اصیل عاشورایی.
6ـ رویکرد آموزشی و فرهنگی به مقوله خرافات و بدعت‌ها و شناخت ماهیت آسیب‌ها و مصادیق آن و تبیین روش‌های مناسب جهت کاهش خرافات و بدعت‌ها و ترمیم آسیب‌ها با استفاده از منابع معتبر و غنی.
7ـ توجه به ارتباط سیستمی سیر مقتل نگاری، با توجه به اینکه «مقتل نویسی، شعبه‌ای از دانش تاریخی اسلام است که ابتدای عصر نوین علوم مورد عنایت جامعه تاریخدانان مسلمان بوده است».
8ـ منابع شناسی در حوزه‌های مقتل شناسی و ادبیات آئینی.
9ـ تحلیل نگرش‌های فکری، فلسفی و کلامی در خصوص واقعه عاشورا.
10ـ تبیین نقش عوامل فرهنگی، تاریخی، کلامی و سیاسی در زمینه پیدایش تحریفات و بدعت‌ها.
11ـ بازشناسی نشانه‌های بدعت‌ها و تحریفات در حوزه اشکال و نمادهای فرهنگ عاشورا.
12ـ ریشه‌یابی و بررسی پیامدهای تحریفات و بدعت‌ها در فرهنگ دینی جامعه.
13ـ تعامل با مخاطبین در زمینه شناخت آسیب‌ها.
14ـ تعمیق و عمق بخشیدن سطح معلومات و اطلاعات مخاطبین در حوزه فرهنگ عاشورا.
15ـ تعریف روش‌های فرهنگی مقابله با تحریفات و بدعت‌ها.

رویکرد رفتاری مخاطبین
1ـ التزام عملی مخاطبین نسبت به ضرورت پرهیز از طرح مباحث دارای شبهات و بدعت‌ها که موجب وهن شعائر دینی می‌شود.
2ـ استفاده بهینه مخاطبین از منابع و ما اخذ معتبر و مستند.
3ـ نهادینه نمودن آموزه‌های شعائر عاشورایی(مضامین ارزشی، معرفتی و حماسی و مفاهیم کلیدی) در راستای فرهنگ سازی جامعه.
4ـ ساماندهی فکری و فرهنگی منابع نیروی انسانی در حوزه فرهنگ عاشورایی.
5ـ پیشگیری از بدعت‌ها و تحریفات جدید در عرصه فرهنگ عاشورایی.
6ـ ایجاد وحدت رویه مخاطبین در مقابله فرهنگی با خرافات و انحرافات.