آرمان هیأت - آیینهای سنتی، سنتهای آیینی

* ... فرهنگ به عبارتی مجموعه رویدادها و یادبودها و میراث‌های اسلامی ـ ایرانی است که بنایی امروزین را بر اساس سنت‌های دیروز استوار می‌سازد. همان که گاه به هویت فرهنگی تعبیر می‌شود. هویت فرهنگی که حفظ آن با برقراری یک گفتگو با خاطره ازلی سنت شکل می‌گیرد.(1)

سنت در لغت گرچه به معنای سیره و روش است اما از نظر مفهومی به مراسم، آیین‌ها و رفتارهایی اطلاق می‌شود که (2) بنا به اعتقاد برخی، دارای منشأ الهی و از طریق شخصیت‌های مختلفی معروف به رسولان، پیامبران برای بنی‌آدم در دوره‌های مختلف آشکار شده است؛ لذا می‌گویند، سنت گاه متضمن حقیقتی باطنی است. سنت‌ها همان آداب و رسوم‌اند که ریشه‌های خود را از گذشته می‌گیرند، آداب و رفتاری که در گذر تاریخ همراه با تغییرات در باورهای توده مردم و خصلت‌های اجتماعی رنگ عوض می‌کنند و شکل می‌گیرند.

برخی در بازشناسی سنت و رفتارهای سنتی به چند نکته توجه دارند:
1. رفتار سنتی به رفتاری اشاره دارد که در حوزه‌ای معین تکرار و باز انجام می‌شود.
2. در رفتارهای سنتی، جمعی بودن آن رفتار شرط است لذا بر حرکت‌ها و خصلت‌های فردی معنای سنت اطلاق نمی‌شود.
3. سنت‌ها هم خود نگهبان‌اند و میراث‌دار و هم در درون خود نگهبان‌هایی دارند که کارشان تفسیر، تبیین و ترویج سنت‌هاست.
4. رفتارهای سنتی با احساسات و هیجان همراه است و از آن‌جا که با هویت اشخاص درگیر است، از خود حالت‌های عاطفی احساسی بروز می‌دهد. (3)
این‌گونه رفتارهای سنتی را به معنایی «آیین‌های سنتی» نیز می‌نامند.

آیین‌هایی که به نوعی استمرار یک خاطره‌اند و در حقیقت نوعی سنت برگزیده. این آیین‌ها در ایران اسلامی با برخورداری از قالب‌های فکری، مذهبی، هنری به عنوان یک سنت زاینده و پیش‌برنده از تمامی ظرفیت‌های لازم جهت اعتلای فکری و فرهنگی جامعه برخوردار و اسیر کهنگی و پوسیدگی برخی مقولات سنتی دیگر نمی‌گردند. (4)

حفظ، ترویج و اشاعه‌ی این‌گونه آیین‌های سنتی تا جایی که با باورها و اعتقادات جامعه، هنجارهای اجتماعی و قانونی، تعلیمات اخلاقی و دستورات دینی منافاتی نداشته باشد، جزو فرهنگ و جلوگیری از تحریف و انحراف آن خود پاسداشت میراث فرهنگی است.

* ... از مهم‌ترین نمونه‌های آیین‌های سنتی همان رفتارهایی است که هم توسط جامعه (عرف) پذیرفته شده و هم با اعتقاد به یک امر قدسی و فراطبیعی وظیفه اجرایی کردن تعالیم دینی ـ که باعث تکامل و تعالی افراد جامعه می‌شود ـ را عهده‌دار است؛ همان که ما از آن با عنوان مناسک آیینی نام می‌بریم.

در این مناسک آیینی، رفتارها هم‌چون ظرفی است که پیام و شعاری را در خود جای می‌دهد، بیانی که هدف اصلی آن رفتار سنتی به حساب می‌آید.

از جمله این آیین‌ها بلکه فراگیرترین و بارزترین سنت‌های آیینی، همان عزاداری اباعبدالله الحسین سیدالشهدا(ع) است.

و در این میان ذکر چند نکته ضروری می‌نماید.
1. در مناسک آیینی هرگونه رفتاری که آن مراسم را از اصالت و هویت خویش دور سازد مذموم و یک نوع انحراف به شمار می‌آید؛ همان که در استفاده از برخی آلات موسیقی و یا قمه‌زنی در معرض عموم، خواندن سبک‌های آن‌چنانی و اشعار کم‌محتوا و ... می‌بینیم.
2. در سنت‌های آیینی (یا همان مراسم مذهبی) برخی رفتارهای کهن، ریشه‌دار بویژه آن‌ها که به نوعی با باورهای اعتقادی مردم گره خورده است به چشم می‌خورد که به عنوان یک حرکت نمادین و نمایش ساده به شمار می‌آید؛ این‌گونه رفتارها نه تنها مطرود نیست بلکه حفظ و جهت‌دهی به آن‌ها خود نوعی فرهنگ‌سازی است و البته برخورد دفعی، غیر کارشناسانه و بخشنامه‌ای با آن‌ها به نوعی فرصت‌سوزی و از دست دادن موقعیت‌ها.
3. در مناسک و سنت‌های آیینی گاه پیام اصلی تحت‌الشعاع قرار گرفته و ظواهر سنت‌ها مانع انتقال و دریافت بار معنوی آن رفتار می‌شود؛ نذر و وقف گرچه سنتی است برخاسته از متن دین است. عزاداری و تعزیه‌گردانی، گرچه دارای ثواب و اجر می‌باشد؛ راز و نیاز، توسل و زیارت، گرچه ممدوح است و مطلوب، اما آن‌چنان درگیر مسائل حاشیه‌ای و پیرایه‌ها و خرافات می‌گردد که ...

و در این میان آن‌چه مهم است بازشناسی و درک عمیق و جامع از آن نوع رفتارهایی است که در جامعه و در انجام مناسک آیینی و پاسداشت آیین‌های سنتی رواج داشته و دارد، درکی که متولیان فرهنگی ما را در سال جدید به یک جهت‌گیری صحیح و کلان در عرصه فرهنگ دینی، ساماندهی نمادهای مذهبی مردمی، ساماندهی شئون فرهنگی به ویژه در حوزه امام حسین(ع)، عاشورا و مناسک آیینی در مناسبت‌های مذهبی، حمایت‌ از برنامه‌های فرهنگی و پژوهش‌های اندیشه دینی به یک نوآوری رهنمون گردد. (5)
ان‌شاء‌الله

پی‌نوشت
1. پیشرفت و توسعه بر بنیاد هویت فرهنگی، پرویز ورجاوند
2. غلامرضا اکرمی به نقل از سید حسین نصر، مقاله سنت و هنر اسلامی
3. جهان رها شده، آنتونی گیدنز
4. آسیا در برابر غرب، داریوش شایگان
5. اشاره به سیاست‌های کلان سازمان تبلیغات اسلامی و سازمان اوقاف و امور خیریه بر اساس بند سوم سند راهبردی