آرمان هیأت - تعزیه، برشی از هویت ایرانی

پدیده های مذهبی را می توان از دیدگاه های گوناگون مورد بررسی و مطالعه قرار داد. تعزیه در ایران فی نفسه یک فعالیت مذهبی(شیعی) است، اما در مراحل و لایه های عمیق فرهنگی، اجتماعی، ادبی و حتی اسطوله ای ایران در پیچیده است.

این امر را می توان در نوع زبان ادبیات حاکم بر تعزیه، (به ویژه شعر حماسی)، شخصیت ها و قهرمانان آن، نمادها و نشانه ها و لباس و پوشش و حتی تزیین و نحوه آذین بندی ها و... مشاهده کرد.

علی شریعتی شاید نخستین متفکری بود که سخن از هویت ایرانی اسلامی به میان آورد. نکته برجسته تحلیل وی، نگاه تاریخی بود که توانست دو جریان عمده در هویت ایران، یعنی جریان ایرانی و جریان اسلامی را برجسته کند. این دو جریان مانند دو رودخانه در تاریخ ایران جاری شده اند و به تناسب شرایط، بستر رودخانه و زمان بروز و ظهورهای متفاوتی دارند.

این دو جریان در کلیت تاریخ ایران چنان در هم آمیخته اند که جدایی شان ممکن نیست و با این وحدت و آمیختگی در تعیین سرنوشت ایرانیان موثر شده است؛ می توان این در هم آمیختگی را در پدیده ها و مصادیق عینی آن مشاهده کرد. یکی از این مصادیق تعزیه است که به نوعی یکی از نقاط برجسته تلاقی دو جریان مذکور می باشد؛ از این رو تعزیه می تواند از نگاه این نوشتار به عنوان برشی از هویت ایرانی تقلی گردد.

تعزیه نوعی روایت جدال حق و باطل است که در این حالت مسأله بسیار فراتر از یک واقعه مثالی یعنی حادثه عاشورا می باشد و به عنوان یک اصل کلی در هستی و مقدرات خداوند می باشد.

عاشورا حادثه ای است که در واقعیت، یعنی در تاریخ اتفاق می افتد و پس از آن در گذار از مراحل مختلف فرهنگی و اجتماعی زندگی ایرانیان مورد خوانش قرار گرفته و به واقعیتی جدید و اصیل در فرهنگ تبدیل می گردد؛ این حادثه به حوزه ها و ابعاد مختلف زندگی مردم مثل آیین ها، ادبیات، فرهنگ عامه، پوشش و آذین بندی فضاهای عمومی مثل کوچه و خیابان، سطح سیاسی و ... گسترش می یابد. این حادثه با ارزش های آن به تدریج به نوعی معیار شناخت خود و تمایز از دیگران بدل شده، و در اینجاست که تعزیه صبغه هویتی به خود می گیرد.

یک ایرانی از خردسالی (حتی گاه از نوزادی) وارد این فرایند می شود؛ او در ابتدا که کودکی بیش نیست. به همراه خانواده، (پدر، مادر و خواهر و برادر) در این مراسم شرکت می کند؛ جنبه های نمایشی تعزیه برای هر کودک و نوجوان جذاب و گیرا است.

تفاوت لباس(گروه قرمزها و گروه سبزها) برای او به تدریج معنادار می شود؛ سخنان، اشعار و گفته های قهرمانان (مثبت یا منفی) نوعی نگاه و جهان بینی ایجاد می کند؛ نوجوانان ایران گاه در بازی های خود استفاده از مراسم تعزیه و صف بندی آن را به کار می برند؛ از این دیدگاه تعزیه در بازی های بچه ها هم قابل بررسی است.

با رشد فرد و تکرار این مشارکت و فرایند در مراحل مختلف سنی وی به تدریج، ارزش ها، آثار و پیامدهای مربوط به آن در ذهن و زبان او نهادینه می شود؛ او در تعزیه با آمادگی و شوق خاصی شرکت میکند. بر مظلومیت آل عبا گریه می کند و بر جبهه شر یعنی اشقیا، لعنت و نفرین می فرستد.

آب برای هر ایرانی با سابقه تاریخی که در ایران دارد، به یک پدیده ای مقدس تبدیل می شود؛ او به هنگام نوشیدن آب بر امام حسین و تشنگان کربلا درود می فرستد و یزید و سپاهش را لعنت می کند. کودک و نوجوان و جوان ایرانی برای کودکان امام حسین(ع) (حضرت رقیه، سکینه و طفلان مسلم)؛ نوجوانان کربلا(مانند حضرت قاسم) و جوانان(مثل حضرت علی اکبر) گریه می کند.

وجه برجسته هویتی تعزیه در همین نقطه عطف است که حادثه عاشورا که در تعزیه باز تولید می شود، برای همه سن و سال ها از نوزادی(طفل شش ماهه) تا پیری(حبیب بن مظاهر هفتاد ساله) قهرمان دارد؛ این ویژگی باعث شده است که هر فرد در هر مقطع سنی با قهرمانان کربلا همدلی کند. این وضعیت خاص ویژگی هویت بخشی تعزیه را بسیار برجسته و کارآمد ساخته است.

رفته رفته فرد ایرانی که شاهد تکرار حادثه عاشورا در آیین تعزیه است، آمادگی پیدا می کند که در صورت ظهور شرایط در نوعی تعزیه مشارکت فعال داشته باشد و برای دفاع از ارزش هایش مثل مظلومیت، عدالت و مبارزه با ستم در عمل وارد میدان شود. یکی از این مصادیق مشارکت فعال ایرانیان که در دفاع مقدس برآمد، خود یک رویداد هویتی است؛ چنانچه یک جزء کوچک از جنگ یعنی برای مثال در متن و محتوای وصیت نامه های شهدا و رزمندگان تأمل کنیم، بخوبی اثربخشی و هویت سازی تعزیه را مشاهده می کنیم.

به این ترتیب تعزیه در صورت تکرار مدام در فضاهای فرهنگی و اجتماعی ایران می تواند باز هم به عنوان نمادی از هویت ایرانیان قلمداد گردد.