آرمان هیأت - نگاهي به آثار و شخصيت علامه مجلسي

30 مرداد، روز بزرگداشت علامه مجلسي است. به همين مناسبت ضمن اشاره به برخي ابعاد زندگي و خدمات اين عالم بزرگ، يكي از آثارش را كه به تازگي منتشر شده را معرفي مي‌كنيم.

به گزارش خيمه، علامه محمدباقر مجلسي در سال 1037 هجري قمري متولد شد و 27 ماه مبارك رمضان سال 1110 هجري قمري در اصفهان ديده از جهان فروبست؛ علامه مجلسي در طول حيات خود خدمات علمي و اجتماعي فراواني به انجام رساند كه نمونه اي از آنها چنين است:
1 ـ تدوين و تاليف بزرگترين دايره المعارف شيعه (بحارالانوار) كه مجموعه اي از كتابخانه بزرگ اسلامي است و اين تدوين و تاليف يك ابتكار جديد در عالم تاليف بود كه تا زمان حيات علامه مجلسي كسي چنين موفقيتي را بدست نياورده بود.
2 ـ جمع آوري كتب شيعه كه علامه در اين راه مشقت هاي فراواني متحمل گرديد و كتب زيادي را جمع آوري كرد و اكثر آنچه را از كتب شيعه كه دسترسي به آنها پيدا ننمود هنوز مفقود است مثل كتاب مدينه العلم شيخ صدوق كه تا قرن نهم موجود بوده سپس مفقود گشت .
3 ـ استنساخ كتب شيعه و نشر آن ...
4 ـ احيا و ترويج كتب اربعه شيعه كه در اين رابطه اقدام به دو كار شد :
الف ) شرح كتاب كافي و تهذيب الاحكام و نسبت به كتاب من لايحضره الفقيه به شرح پدرش بر آن كتاب بسنده كرد و استبصار را هم به دامادش اميرمحمد صالح خاتون آبادي امر و سفارش نمود كه شرح نمايد و او اين كار را آنگونه كه خود گفته است به يمن اين اشارت انجام داد.
ب ) ترويج آن كتب به وسيله استنساخ كه معمولا مستنسخ مفتخر به اخذ اجازه روايتي مي شد.
5 ـ ترويج آداب و سنن اسلامي
6 ـ برآوردن نيازهاي ديني و مذهبي و اعتقادي و اجتماعي و فطري قاطبه مردم
7 ـ بازسازي مساجد مخروبه و بنا مساجد بزرگ
8 ـ قضاي حوائج مومنين و رفع گرفتاري مستمندان
9 ـ رهبري امت اسلامي بعد از وفات مولي محمدباقر سبزواري
10 ـ احياي حوزه علميه اصفهان

دانشمند متتبع ميرزامحمدباقر موسوي خوانساري اصفهاني در روضات الجنات در ضمن احوال علامه مجلسي (ره ) مي نويسد: تاكنون كسي را نديده ام كه شرح حال او را به دقت دامادش اميرمحمد صالح فرزند ميرعبدالواسع حسيني بيان كرده باشد. سپس مولف روضات حاصل سخن امير محمد صالح را از كتابش (حدائق المقربين ) نقل مي كند و ما قسمتي از آن را كه مناسب اين بخش است، در اينجا مي آوريم. او گفته است:
حقوق اين عالم بزرگ بر جامعه ديني از جهات گوناگون است كه شاخص ترين آنها شش جهت است:
1 ـ به انجام رساندن شرح كتب اربعه كه در تمام عصرها مورد عنايت بوده و در حل مشكلات و كشف معضلات آنها كار را آسان نمود.
2 ـ جمع آوري ساير احاديث مرويه شيعه ـ كه در مقايسه با آنها محتواي كتب اربعه بخش كوچكي است ـ در بيست و پنج جلد بحارالانوار كه در شيعه كتابي همانند آن از جهت ضبط و جمع آوري و فائده و فراگيري ادله و اقوال نوشته نشده است كه هفده جلد آن از مسوده خارج و ـ پاك نويس شده ـ و هشت جلد آن پاك نويس نشده و به من وصيت كرده كه آن را تمام كنم كه ان شاالله پس از فراغت از شرح كافي انجام خواهم داد.
3 ـ تاليفات فارسي نافع و پرثمر او كه وسيله هدايت عامه مردم است و كمتر خانه اي است كه از اين تاليفات خالي باشد.
4 ـ برپا داشتن جماعات و اجتماعات ديني و تقويت و ترويج مجامع عبادي بدانگونه كه پس از فوت او چنان اجتماعات و مجامعي برگزار نشد بلكه بيشتر آداب و سنن پسنديده اي كه به بركت وجود ايشان عادت مردم شده بود ترك گرديد. و در زمان او در ايام شريفه و شبهاي احيا هزاران نفر از مردم با تجمع در مراكز عبادي به انجام وظايف شرعي و شب زنده داري پرداخته و از موعظه هاي رسا و نصايح شفابخش او بهره مند مي گشتند.
5 ـ پاسخ به مسائل ديني مردم و صدور فتواهايي كه به سهولت و راحتي مردم از آن بهره مند مي شدند و در اين زمان با فقدان او مردم سرگردانند گاهي به زيد و گاهي به عمرو مراجعه مي كنند و با جوابهاي مختلف و عجيبي روبرو مي شوند.
6 ـ برآوردن حاجات مومنين و ياري ايشان و دفع ظلم و ستم از آنها و رساندن درد دلها و خواسته هاي مردم به واليان و مسلطين بر مردم براي نجات آنها.
خلاصه اينكه حقوق اين منبع كمالات و معدن خيرات بر دين و اهل دين بلكه اهل زمين بسيار است و آثار و تاليفات او تا روز قيامت باقي است و بركات آنها بر روح شريف او جاري مي باشد...
خدمات سياسي علامه مجلسي نيز بسيار چشمگير است و او توانست با ورود به عرصه سياسي از بسياري انحرافات سياسي جلوگيري كند و سلسله صفويه را بيش از گذشته براي خدمت به مذهب به كار بگيرد. و به همين دليل است كه امام خميني مي فرمايد :
در باب امور سياسي آن مقداري كه من عرض كردم كه تاريخ نمي دانم و اگر ديده باشم يادم نمانده است ديگر حالا اما خوب اين تاريخ صدساله صد و چند ساله اخير در دست است ما يك خرده جلوترش مي رويم مي بينيم كه يك طايفه از علما اينها گذشت كرده اند از يك مقاماتي و متصل شده اند به يك سلاطين با اينكه مي ديدند كه مردم مخالفند لكن براي ترويج ديانت و ترويج تشيع اسلامي و ترويج مذهب حق اينها متصل شده اند به يك سلاطيني و اين سلاطين را وادار كردند خواهي نخواهي براي ترويج مذهب مذهب تشيع . اينها آخوند درباري نبودند اين اشتباهي است كه بعضي نويسندگان ما مي كنند اطرافيان سلاطين اين آقايان بودند اينها اغراض سياسي داشتند اغراض ديني داشتند. نبايد يك كسي تا به گوشش خورد كه مثلا مجلسي رضوان الله عليه محقق ثاني رضوان الله عليه نمي دانم شيخ بهائي رضوان الله عليه با اينها روابط داشتند و مي رفتند سراغ اينها همراهي شان مي كردند خيال كند كه اينها مانده بودند براي جاه و ـ عرض مي كنم ـ عزت و احتياج داشتند به اينكه سلطان حسين و شاه عباس به آنها عنايتي بكنند اين حرفها نبوده در كار آنها گذشت كردند يك گذشت يك مجاهده نفساني كردند براي اينكه اين مذهب را به وسيله آنها به دست آنها ترويج كنند. در يك محيطي كه اجازه مي گرفتند كه شش ماه ديگر اجازه بدهيد ما حضرت امير را سب كنيم وقتي جلوگيري از سب حضرت امير مي خواستند بكنند ـ در يكي از بلاد ايران شنيدم اجازه خواستند كه خوب شش ماه ديگر صبر كنند ما سبش بكنيم ـ اينها در يك همچو محيطي كه سب حضرت امير اينطورها بوده و رايج بوده و از مذهب تشيع هيچ خبري نبود و هيچ اسمي نبوده اينها رفتند مجاهده كردند خودشان را پيش مردم مردم آن عصر شايد اشكال به آنها داشتند از باب نفهمي چنانچه حالا هم اگر كسي اشكال كند نمي داند قضيه را غرض ندارد نمي داند قضيه را زمان ائمه هم ـ خوب ـ بودند علي بن يقطين از وزرا بود در زمان ائمه هم بودند حضرت امير بيست و چند سال به واسطه مصالح عاليه اسلام در نماز اينها رفت ـ عرض بكنم كه ـ تبعيت از اينها كرد براي اينكه يك مصلحتي بود كه فوق اين مسائل بود ساير ائمه (ع ) هم گاهي مسالمت مي كردند يك وقتي نمي شد آن وقت چه مي كردند. مصالح اسلام فوق اين مسائلي است كه ما خيال مي كنيم . اين دسته از علمايي كه جانفشاني كردند و خودشان را جور مي كردند كه حالا شما به آنها اشكال مي كنيد از باب اينكه اطلاع بر واقعه نداريد نه اينكه سو قصد داريد نه اينكه سونيت داريد اطلاع از واقعيات نداريد اين آدم سازي است نه اين است كه اينها درباري شدند اينها مي خواهند آدم بسازند.(صحيفه نور جلد 1 ص 258 و 259 )
در جاي ديگر نيز امام خميني مي فرمايد :
امثال مرحوم مجلسي كه در دستگاه صفويه بود صفويه را آخوند كرد نه خودش را صفويه كرد آنها را كشاند توي مدرسه و توي علم و توي دانش و اينها تا آن اندازه اي كه البته توانستند... براي اينكه مقصد اين است كه انسان درست بكنيم . اگر انسان بتواند كه محمدرضا را انسان كند بسيار كار خوبي است . انبيا براي همين آمده اند. پيغمبر اكرم براي خاطر اينكه اين كفار مسلمان نمي شدند و اعتنا به اين مسائل را نمي كردند غصه مي خورد. (فلعلك باخع نفسك )
(صحيفه نور جلد 8 ص 8 )

علامه مجلسي آثار علمي فراواني از خود به يادگار گذاشت كه در اينجا فقط فهرستي از نام كتب و آثار علامه را براي اطلاع خوانندگان ارائه مي دهيم:
الف ) كتب و آثار علمي به زبان عربي
1 ـ « الاربعون حديثا » در اصول و فروع و خطب و مواعظ و آنچه مردم متدين بدان نياز دارند همراه با شرح و بيان .
2 ـ بحارالانوار الجامعه الدرر اخبار الائمه الاطهار(ع )
3 ـ جوابات المسائل الطوسيه .
4 ـ الحواشي المتفرقه علي الكتب الاربعه و غيرها .
5 ـ رساله في الاوزان .
6 ـ رساله في الاذان .
7 ـ رساله في الاعتقادات .
8 ـ رساله في بعض الادعيه الساقطه عن الصحيفه الكامله .
9 ـ رساله في الشكوك .
10 ـ رساله في صلاه الجمعه .
11 ـ شرح روضه الكافي .
12 ـ الفوائد الطريفه في شرح الصحيفه .
13 ـ فهرس مصنفات الاصحاب
14 ـ مراه العقول في شرح اخبار آل الرسول (ص )
15 ـ المسائل الهنديه
16 ـ ملاذالاخيار في شرح تهذيب الاخبار .
17 ـ الوجيزه في الرجال .
ب ) كتب و آثار علمي به زبان فارسي
1 ـ انشا و نوشتاري كه پس از بازگشت از كربلا و نجف به ياد آن ديار نگاشته است .
2 ـ تحفه الزائر
3 ـ ترجمه توحيد امام رضا(ع )
4 ـ ترجمه توحيد مفضل .
5 ـ ترجمه حديث سته اشيا .
6 ـ ترجمه حديث جبر و تفويض مروي از امام رضا(ع )
7 ـ ترجمه حديث رجا بن ابي الضحاك
8 ـ ترجمه حديث عبدالله بن جندب
9 ـ ترجمه دعاي جوشن صغير .
10 ـ ترجمه دعاي سمات .
11 ـ ترجمه دعاي كميل .
12 ـ ترجمه دعاي مباهله .
13 ـ ترجمه الرساله الذهبيه .
14 ـ ترجمه زيارت جامعه .
15 ـ ترجمه فرحه الغري
16 ـ ترجمه قصه يوذاسف و بلوهر .
17 ـ ترجمه قصيده دعبل خزاعي .
18 ـ ترجمه نامه امير المومنين (ع ) به مالك اشتر نخعي .
19 ـ جلا العيون .
20 ـ جواب سئوال هاي متفرقه .
21 ـ چهل حديث در امامت با شرح فارسي .
22 ـ حق اليقين .
23 ـ حليه المتقين .
24 ـ حياه القلوب
25 ـ ربيع الاسابيع .
26 ـ رساله اختيارات .
27 ـ رساله صغيره اعمال حج .
28 ـ رساله تحقيق آيه كريمه (السابقون السابقون ... »
29 ـ رساله صاعيه (رساله اي در تحديد صاع )
30 ـ رساله رمي (آداب تيراندازي ) .
31 ـ رساله آداب نماز .
32 ـ رساله جنائز .
33 ـ رساله كبيره اعمال حج و عمره .
34 ـ رساله در احكام نواصب غواصب .
35 ـ رساله اوقات نوافل شبانه روزي .
36 ـ رساله تحقيق بدا .
37 ـ رساله ترجمه نماز .
38 ـ رساله جبر و تفويض .
39 ـ رساله بهشت و دوزخ .
40 ـ رساله اي در حدود و ديات .
41 ـ رساله رجعت .
42 ـ رساله زكات .
43 ـ رساله اي در زيارت اهل قبور .
44 ـ رساله اي در سهام .
45 ـ رساله شكيات نماز .
46 ـ رساله نماز شب .
47 ـ رساله اي در صيغ عقود و نكاح .
48 ـ رساله فرق ميان صفات ذاتي و صفات فعلي حق ـ سبحانه .
49 ـ رساله اي در نماز و روزه .
50 ـ رساله كفارات .
51 ـ رساله مال ناصب .
52 ـ رساله نكاح .
53 ـ رساله مفاتيح الغيب (در استخاره )
54 ـ زاد المعاد .
55 ـ شرح دعاي جوشن كبير .
56 ـ صواعق اليهود (در چگونگي جزيه يهود) .
57 ـ عين الحياه .
58 ـ مشكاه الانوار (در آداب و فضل قرائت قرآن ) .
59 ـ مشكاه الانوار (مختصر عين الحياه ) .
60 ـ مقباس المصابيح .
61 ـ مناجات .

در آغاز اين گفتار به يكي از كتب علامه مجلسي كه به تازگي منتشر شده است اشاره كرديم . كتاب مذكور « تحفه الزائر » مي باشد كه انتشارات پيام امام هادي (ع ) آن را در 756 صفحه در قم منتشر كرده است . كتاب حاضر ويژگي هايي دارد كه برخي از آن ها چنين مي باشد :
1 ـ در اين كتاب سعي بر اين بوده كه منحصرا زيارات و دعاهاي ماثوره و منقوله از ائمه اطهار آورده شود او در اين باره چنين مي گويد :
... و زيارات منقوله بسيار از ائمه اطهار(ع ) به نظر قاصر رسيده بود كه با وجود آنها به زيارات مولفه علما احتياج نبود بخواست كه رساله اي تاليف نمايد كه مقصور باشد بر ذكر زيارات و ادعيه و آدابي كه به اساتيد معتبره از ائمه دين صلوات الله عليهم اجمعين منقول گرديده است .
2 ـ رواياتي را كه در اين كتاب آورده است چه آنها كه حاوي زيارت و دعا است و چه آنهايي كه در موضوعات مختلف آمده اند غالبا به درجه ارزش سند آنها از قبيل : صحيح حسن موثق قوي معتبر اشاره ميكند.
3 ـ اگر به زيارت يا دعايي كه روايت است چيزي اضافه شده باشد يا از روايات مختلف تركيب شده باشد آن را ذكر مي كند چنانچه در ص 105 در ابتداي زيارت اول مي گويد :
زيارتي است كه شيخ مفيد و سيد بن طاووس و شيخ شهيد و غير ايشان : قدس الله ارواحهم ـ در كتب خود ذكر كرده اند و به روايت نسبت داده اند اگر چه از بعضي قرائن مفهوم مي شود كه دعايي چند در ميان روايت درج فرموده باشند و روايات ديگر نيز به اين روايت ضم كرده باشند.
4 ـ اگر روايت يكپارچه اي تقسيم شده باشد به گونه اي كه هر تكه از محتواي آن (زيارت يا دعا) در جاي ظاهرا مناسب برده شده باشد به آن اشاره مينمايد چنانچه در ص 141 بعد از زيارت ششم چنين ميگويد :
از قرائن روايات كه در اينجا و در زيارات امام حسين (ع ) در روز عاشورا ذكر كرده اند معلوم مي شود كه مولفان مزارات اين حديث را تفريق و اختصار كرده اند...
5 ـ موردي را كه روايت بودن آن احتمالي باشد و احتمال خلاف در آن باشد بدون توضيح و بيان نمي گذارد چنانچه در ص 666 بعد از نقل روايتي از سعد اشعري در فضيلت زيارت حضرت معصومه (ع ) و كيفيت زيارت آن حضرت مي نويسد :
محتمل است كه زيارت از تتمه حديث نباشد و از تاليفات علما بوده باشد.
6 ـ اگر در موضوعي روايات مختلف و به ظاهر متعارضي آمده باشد وجه يا وجوه جمع بين آنها را بيان ميكند چنانچه در باب حريم قبر امام حسين (ع ) در ص 273 ـ 274 ميگويد :
علما جمع ميان احاديث مختلفه در اين باب به حمل بر اختلاف مراتب فضيلت كرده اند كه : اقصاي مراتب ...
و ظاهر كلام اكثر علما و مشهور ميان سكنه آن ديار آن معني اول است . و در ص 240 به دنبال روايات مختلفي كه در مقدار ثواب و فضيلت زيارت امام حسين (ع ) آمده ميگويد :
اين اختلافها كه در فضيلت زيارت آن حضرت وارد شده است يا محمول است بر... و الله يعلم .
7 ـ نكات لازم را در خلال كتاب توضيح مي دهد و سئوالاتي كه مي تواند مطرح شود بي پاسخ نمي گذارد مثلا در باب فضيلت تربت امام حسين (ع ) حكم حرمت خوردن خاك را بيان مي كند و به مقداري از تربت امام حسين (ع ) كه خوردن آن به قصد استشفا مجاز است اشاره مي نمايد.
8 ـ از آنجاكه اين كتاب بعد از بحارالانوار كه خود حاوي بخش مبسوطي در زيارات است تاليف شده طبعا مولف بااشراف و احاطه بيشتري اين مجموعه را برگزيده و فراهم آورده است .
9 ـ اين كتاب به زبان فارسي نوشته شده است تا فارسي زبانان را با منبع پرفيض زيارات و فضائل و بركات آنها آشنا نموده و جوابگوي نياز آنها در اين زمينه باشد. و مولف در اين باره چنين مي گويد :
اكثر كتبي كه در زيارات مصنف گرديده است به لغت عربي تاليف نموده اند و اكثر خلق را از آن بهره كامل و حظ شاملي نيست ... بخواست كه رساله اي تاليف نمايد... و فضائل و آداب هر يك را به لغت فارسي ترجمه نمايد تا اكثر شيعيان اين ديار از اين رساله وافيه بهره مند گردند.

اهميت تحفه الزائر از نظر علما
1 ـ عالم بزرگوار حاج آقا بزرگ تهراني مي گويد:
علامه مجلسي (رحمه الله ) مزار بحار را در سال 1081 به پايان رسانيد و همه زياراتي را كه در كتب مزار به آن دست يافته بود در آن جمع آوري كرد سپس در سال 1085 كتاب تحفه الزائر را به فارسي تاليف نمود تا عموم از آن استفاده كنند.
و در اين كتاب به زياراتي كه روايت شده و از نظر وي معتبر بوده اكتفا كرد و مقداري از زيارت مخصوصه و غير آن را در اين كتاب نياورد. اين كتاب چندين بار چاپ شده است .
شيخ ما علامه نوري (رحمه الله ) چون اسناد معتبر مقداري از اين زيارات مخصوصه را ديد به خواهر زاده و دامادش شهيد حاج شيخ فضل الله نوري ـ كه در 13 رجب 1327 هـ به دار آويخته شد ـ دستور داد كه اين كتاب را با ملحقات و همراه با چندين زيارت معتبر تجديد چاپ كند كه با دستور آن شهيد بزرگوار در نهايت صحت و خوبي در سال 1314 به چاپ رسيد.
2 ـ عالم جليل سيد عبدالله شبر متوفاي 1242 تحفه الزائر را به عربي ترجمه نمود كه به عنوان (تحفه الزائر عربي يامعرب ) شناخته مي‌شود. ترجمه اين كتاب به عربي توسط اين عالم بزرگ نشانگر اهميت و اعتبار آن است.