«مجلس عزاداری و مداحی، دار الشفا و دارالرحمة و دار البَرَکة می‌باشد؛ بیماری‌های روحی را شفا می‌دهد». (با عاشوراییان، ص ۸۸) این کلیدی‌ترین تعبیری است که آیت الله صافی گلپایگانی در مورد عزاداری سید الشهداء (ع) بیان کرده‌اند. ایشان جایگاه ممتازی را در این مسئله ترسیم می‌کنند.

جایگاه عزاداری

آیت الله صافی، عزاداری را جزء خونِ شیعه می‌دانند و این‌گونه عنوان می‌کنند: این عزاداری جزء خون شیعه و ملیّت شیعه و رمز استقلال و موجودیت ماست و با هر بها و قیمتی که آن را نگاه داریم ارزش دارد. بر تمام افراد است که در این مراسم شرکت داشته باشند. (اشک و عبرت، ص ۳۲)

ایشان سپس توصیه می‌کنند که فهم صحیح از عزاداری می‌باید صورت پذیرد. به تعبیر ایشان، در مجالس تبلیغ و سخنرانی پیرامون قیام امام (ع) فواید قیام و هدف‌های آن به همه به‌خصوص به نسل جوان و دانشجویان بیش از پیش تفهیم شود تا در برابر بیگانه و مظاهر فریبنده، زبون و خودباخته نشده و مستقل و پایدار، ملیّت اسلامی خود را حفظ نمایند. اگر شیعه و مسلمانان بخواهند در شاهراه ترقّی پیش بروند باید از درس و تعلیم فلسفه شهادت حسین (ع) و از منابر و مجالس سوگواری حداکثر استفاده را بنمایند. (همانجا)

آیت الله صافی تأکید می‌کنند که عزاداری‌ها منافاتی با دستاوردهای جدید و علم جدید ندارد. ایشان این‌گونه بیان می‌کنند: این عزاداری با پیشرفت‌های مادی، علم، صنعت، کارخانه، اختراع و سفینه‌های فضایی یا سایر مظاهر تمدن واقعی در تضاد نیست؛ بلکه از وسایل تشویق و تقویت رشد فکری و به سوی هر گونه کمال اخلاقی و علمی است. این مراسم احیای امر اهل بیت (ع) و رمز بقای مذهب تشیع و بلکه اسلام می‌باشد. اگر هزاران میلیون اموال و موقوفات برای ترویج تعلیمات اخلاقی و اجتماعی قرار داده شود به طوری که کلاس‌هایش در تمام هزاران سال برقرار باشد تا این اندازه پایدار نمانده و مورد حُسن استقبال عموم واقع نمی‌شود.

آیت الله صافی گلپایگانی بر این باورند که عزاداری بر سید الشهداء چونان دانشگاهی است که در طول قرن‌ها امتداد داشته و مردم را تعلیم داده است: «امام حسین با سرمایه اخلاق، نیّت پاک، فداکاری در راه حق، دانشگاهی گشود که بیش از سیزده قرن است که کلاس‌ها و شعبه‌های آن همه‌ساله و در همه‌جا تشکیل می‌شود و نشریات و مطبوعات و شُعب سخنرانی آن همواره رو به ازدیاد است و زن و مرد در این کلاس‌ها شرکت نموده و درس حقیقت و فداکاری می‌آموزند. خواندن و شنیدن تاریخ فداکاری و نهضت حسین (ع) و یاران آن حضرت، ایمان را راسخ، اخلاق را نیک و پسندیده و همّت را بلند می‌سازد. این برنامه‌ها که همه‌ساله در مساجد، حسینیه‌ها و خانه‌ها اجرا می‌شود، مبارزه با بیدادگری کفر و شرک و اعلام پیروزی را به عنوان اهداف حسین (ع) به انسان‌ها معرفی می‌کنند. (اشک و عبرت، ص ۳۴)

ایشان یکی از بزرگ‌ترین مواهب مراسم عزاداری را در تعلم و تربیت‌بخشی این‌گونه مراسم می‌دانند و عنوان می‌کنند: یکی از نتایج شهادت سید الشهداء (ع) احیای ابزارهای تعلیم و تربیت و هدایت جامعه به سوی اخلاق است. برنامه‌هایی که به عنوان عزاداری و سوگواری و ذکر مصائب آن حضرت در عرض سال اجرا می‌شود را می‌توان از مصادیق بسترهای تعلیم و تربیت و اخلاق نام برد. (اشک و عبرت، ص ۳۰)

توصیه به مداحان

یکی از مواردی که آیت الله صافی بدان اهتمام داشته، توصیه به مداحان و عزادارن است. ایشان در جاهای مختلف، بر نکاتی انگشت تأکید نهاده‌اند و مداحان را به استفاده از روش‌های صحیح عزاداری توصیه کرده‌اند. به تعبیر ایشان باید مداحی شعبه‌ای از تبلیغات دینی و مداحان، واسطه رساندن معارف دینی و پیام‌های ائمه معصومین (ع) باشند.

ایشان به مداحان توصیه می‌کنند که اولاً در تصحیح عقاید و ثانیاً تهذیب اخلاق خود کوشش فراوان نمایند که با سیما و سیره و عمل هم بر تأثیر مضامینی که به شعر یا به نثر القا می‌کنند بیفزاید.

سومین توصیه آیت الله این است که مداحان گرامی از اشعاری بامعنی و معرفت‌بخش و پندآموز برای بیدار کردن مردم و برخورد عقلانی و فکری آن‌ها استفاده نمایند. (امام حسین (ع) مصباح هدایت، صص ۴۸-۴۷)

توصیه دیگر از نظر آیت الله این است که از اشعار اغراق‌آمیز و غلوّگونه و شعارهای غالیانه و اشعار به اصطلاح عرفانی و صوفیانه که بعضی عقاید باطله را القا می‌نمایند جداً پرهیز شود. به تعبیر ایشان، بهترین عمل در عزاداری بیان مصائب آن بزرگوار و اهل بیت (ع) بر طبق مدارک معتبره است. (معارف دین، ج ۳، ص ۱۲۲)

آیت الله صافی در جایی دیگر و در توصیه‌ای به مداحان عنوان می‌کنند: بدیهی است این مراسم و شعائر باید هر چه بیشتر از ریا و شوائب هرگونه عملی نامشروع و حرام، پاک و منزه باشد و همه جلوه‌های آن، جلوه‌های حمایت از حق و امر به معروف و نهی از منکر و کوبیدن باطل و گناه و معصیت باشد. (حدیث بیداری، ص ۴۰)

به تعبیر ایشان، هدف مداحان باید ترویج دین و نشر معارف و ذکر مصائب اهل بیت (ع) و کسب درجات معنوی و اجر و ثواب الهی باشد و در مقام معامله این کار عظیم و ثواب‌های بزرگ آن با امور مادی نباشد و بدانند که خدمات مخلصانه‌ای را که انجام می‌دهند اگر با تمام دنیا معامله نمایند مغبون می‌شوند. مطالبی را که می‌گویند و هر سخنی را که در هر رابطه حتی تعریف از اشخاص بر زبان می‌آورند، حق باشد و سعی کنند زبانشان به باطل نرود. سعی شود که اشعار مدایح و مراثی که خوانده می‌شود از جهت مضمون و معنویتِ پیام، بلند و عالی برگرفته از هدایت‌های قرآنی و روایی باشد و اشعار ضعیف و متضمن مضامین سست و خرافی و بی‌مصدر نباشد.

سلوک عزاداری

آیت الله صافی گلپایگانی تأکید دارند که اقامه عزاداری باید با ذکر مصائب از کتب صحیحه معتبره توسط ذاکرین خوانده شود. کتبی که ایشان در مسئله مقتل‌خوانی معرفی می‌کنند عبارت‌اند از نفس المهموم، إبصار العین، مقتل مقرم، قمقام زخار و مقتل بحار الأنوار. (رسالت عاشورایی، ص ۶۱)

آیت الله صافی سپس به مواردی اشاره می‌کنند که می‌باید در عزاداری‌ها مراعات شود. ایشان استفاده از آلات موسیقی مثل طبل، صنج، نی، اُرگ و مانند آن‌ها را در خلال عزاداری جایز نمی‌دانند. (رسالت عاشورایی، ص ۶۵)

تعزیه و شبیه‌خوانی در نظر ایشان باید مقیّد باشد به اینکه آلات لهو، از قبیل طبل و شیپور و صنج نباشد و اشعار دروغ و غنا نخوانند و مرد لباس زنان را نپوشد. (رسالت عاشورایی، ص ۶۵)

آیت الله صافی اما تأکید دارند که زمان و مکان، در نحوه رفتارها برای عزاداری مهم است. ایشان در بیان مسئله «هروله» و روا بودن آن در عزاداری این‌گونه بیان می‌کنند که گاهی اشخاص مصیبت‌زده از شدت تأثر از جا برمی‌خیزند و می‌روند و می‌آیند و خود را می‌زنند و فریاد می‌کنند. اگر کسی در مصیبت حضرت سید الشهداء سلام الله علیه که اعظم مصائب است واقعاً چنین حالی پیدا کند یا مثل تباکی چنین حالی را دارد نمی‌توان این حالات را اهانت دانست. در این موارد سلیقه‌ها مختلف است. به حسب ازمنه و امکنه فرق پیدا می‌کند و عرف عام را باید ملاک دانست. (رسالت عاشورایی، ص ۶۵‌)

بر همین اساس است که ایشان در موارد دیگر نیز، ملاک را وهن و یا عدم وهن دین در زمان و مکان مشخص می‌دانند. به عنوان نمونه در مورد عزاداری‌هایی که همراه با خراش انداختن به صورت است این‌گونه می‌گویند که: معلوم نیست که این کارها به عنوان ابزار شدت تألم بر مصائب اهل بیت (ع) و عزاداری بر آن بزرگواران وهن باشد. بله اگر موجب ضرر قابل اعتنا شود جایز نیست. (مصباح هدایت، ص ۴۷)

آیت الله صافی گلپایگانی با این رویکرد است که مجالس عزاداری را دارالشفا و دارالرحمة می‌دانند. ایشان منشأ این شفابخشی را نیز در اشعار خود این‌گونه به تصویر کشیده‌اند:

حسین ای همایون همای سعادت/ حسین ای شه ملک صبر و شهادت

فروغی ز نور تو خورشید رخشان/ ز دریای جود تو کوثر حکایت

تویی نور چشمان زهرا و حیدر / گل احمدِ بوستان رسالت

بپا از قیام تو شد پرچم دین/ نگون گشت اعلام کفر و ضلالت

رهاندی تو اسلام از چنگ اعداء/ فزودیش بر عزّت و بر کرامت

جوانمردی و غیرت و همت تو/ ز ناموس دین کرد الحق حمایت

نباشد مرا بیم از نار دوزخ / ببینی به من گر به چشم عنایت. (مصباح هدایت، ص ۵۹-۶۰)

آرمان هیأت