بزرگترین حوزه علمیه شیعه در مجاورت بارگاه حضرت معصومه(س) تاسیس شده است و دروس طلاب در مجاورت حرم ایشان برگزار می‌شود؛ شکل‌گیری این حوزه در قم نقش به سزایی در تثبیت پایه‌های تشیع در ایران داشته است.

حضرت فاطمه معصومه (س) در روز اول ذیقعده سال ۱۷۳ هجری قمری، در شهر مدینه چشم به جهان گشود. پدرش امام موسی بن جعفر(ع) و مادرش حضرت نجمه بود که به علت پاکی و طهارت نفس به او طاهره می‌گفتند؛ حضرت امام موسی بن جعفر(ع) در سن ۱۰ سالگی حضرت معصومه(س) و در سال ۱۸۳ق. به شهادت رسیدند؛ لذا حضرت معصومه(س) تا سال ۲۰۱ قمری که امام رضا‌(ع) مدینه را به قصد مرو ترک کردند، به مدت ۲۲ سال تحت سرپرستی و حمایت امام رضا (ع) بودند.

حضرت معصومه(س) در سال ۲۰۱ هجری و یک سال بعد از هجرت امام رضا(ع) به مرو راهی ایران شدند تا به امام رضا(ع) بپوندند اما در راه چون آن حضرت با همراهانشان وارد ساوه شد، بیمار و رنجور بودند[۱] لذا به نقلی به خاطر دعوت مردم قم و به نقل دیگری به خاطر اینکه آوازه شهر قم را شنیده بود و مردمان این دیار را دوست‌د‌ار اهل بیت(ع) می‌دانستند راهی قم شدند.

شاید حضور شیعیان چون اشعریین که در زمان حجاج بن یوسف ثقفی به قم هجرت کرده بودند دلیل انتخاب حضرت معصومه (س) برای استراحت و رهایی از بیماری بود. در حقیقیت مشهور شدن قم به شهر شیعی مرهون عبدالله بن سعد اشعری که عالم و دانشمند اشعریین است اشعریین بعد از ورود به قم به ترویج و تبلیغ اسلام و تشیع پرداختند و فرزندان‌شان نیز به نشر و تعلیم قرآن و احکام اسلام اشتغال یافته و در نتیجه آنها اولین گام حرکت علمی در قم را برداشتند. حضرت معصومه (س) در شهر قم در منزل موسی بن خزرج بن سعد اشعری که بزرگ خاندان اشعری بود رحل اقامت گزیدند و ۱۷ روز در قم ساکن بودند و در ده ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ هجری دار فانی را وداع گفتند[۲].

حضرت معصومه(س) در کلام ائمه(ع)
بدون تردید جایگاه حضرت معصومه (س) در روایات ائمه معصومین نقش بسزایی در اقامت علما در این شهر داشت.
امام صادق (ع) در مورد حضرت معصومه (س) می‎فرمایند: إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَكَّةُ ...أَلَا وَ إِنَّ قُمَّ الْكُوفَةُ الصَّغِیرَةُ ... تُقْبَضُ فِیهَا امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِی اسْمُهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ‏ مُوسَى‏ وَ تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِیعَتِی الْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهِم‏؛ برای خداوند حرمی است و آن مکه است. برای رسول او حرمی است و آن مدینه می باشد، برای امیرالمؤمنین حرمی است و آن کوفه می باشد و قم کوفه کوچک است. آگاه باشید که برای بهشت هشت در است که سه تای از آنها برای قم است. در این شهر یکی از فرزندان من که اسمش فاطمه دختر موسی(علیهماالسلام) است از دنیا می رود و به شفاعت او تمام شیعیان من وارد بهشت می شوند[۳].

نکته خیلی مهم در این روایت مقام شفاعت حضرت معصومه(علیهاالسلام) است آن هم برای تمام شیعیان امام صادق علیه السلام؛ و با توجه به معنای شفاعت حضرت معصومه(علیهاالسلام) مقامش از تمامی شیعیان امام صادق صلوات الله علیه بالاتر است. زیرا شفاعت وساطت کردن در پیشگاه الهی برای گذشتن از خطاهای کسانی است که از او پایین ترند. در روایات دیگر که در ذیل خواهد آمد از امام صادق و امام رضا و امام جواد علیهم السلام مقام شفاعت برای حضرت ثابت می شود، اما این شفاعت شامل چه کسانی است و چه تعدادی را می تواند شفاعت کنند مشخص نشده است. ولی در روایت بالا گستره شفاعت کردن را بیان می کند.

امام رضا (ع) مى‌فرمایند: «هرکس او (حضرت فاطمه معصومه) را زیارت کند بهشت بر او واجب مى‌گردد»[۴]. همچنین امام جواد (ع) مى‌فرمایند: «کسى که آرامگاه عمه‌ام را در قم زیارت کند پاداش او بهشت است»[۵]. امام صادق (ع) در حدیثی دیگر پیش از اینکه این فرزند گرانقدر متولد شود از فضیلت زیارت و مدفن او سخن می‎گوید و شیعیان را به اهمیت آن توجه می‎دهد و می‎فرماید «شهر قم، حرم ما است و در آن زنی از فرزندان من مدفون می‎شود، به نام فاطمه هر کس او را زیارت کند بهشت برای او ثابت می‎شود...»[۶].

روزی جمعی از شیعیان به قصد دیدار امام موسی بن جعفر (ع) به مدینه منوره مشرف شدند و پرسش‌هایی داشتند که می‌خواستند از محضر امام کاظم (ع) بپرسند. امام (ع) در سفر بود، آنها پرسش‌های خود را نوشته و به حضرت معصومه (س) تحویل دادند. روز بعد که می‌خواستند از مدینه به سوی وطن خود برگردند، برای دریافت پاسخ به منزل امام (ع) رفتند. امام کاظم (ع) مراجعت نفرموده بود و آنها امکان توقف نداشتند، از این رو حضرت معصومه (س) پاسخ آن پرسش‌ها را نوشت و به آنها تسلیم کرد.

آنها با خوشحالی فراوان از مدینه خارج شدند. در مسیر، با امام کاظم (ع) رو به رو شدند و داستان خود را برای آن حضرت شرح دادند. هنگامی که امام (ع) پرسش‌های آنان و پاسخ‌های دخترش (حضرت معصومه(س)) را ملاحظه کرد، سه بار فرمود: «فداها ابوها؛ پدرش فدایش باد!» [۷].

البته تحلیل زیاتنامه مخصوص که برای حضرت معصومه نقل شده است نشان از جایگاه والای ایشان نزد ائمه را دارد. در زیارتنامه ایشان آمده است که وَ أَنْ لَا یَسْلُبَنَا مَعْرِفَتَكُمْ... از خدا می خواهیم شناخت با عمل نسبت به ایشان را از ما سلب نکند. أَتَقَرَّبُ إِلَى اللَّهِ بِحُبِّكُمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِكُمْ ... در اینجا حضرت معصومه (علیهاالسلام) همانند جدش امام حسین (علیه السلام) ملاک تقرب به خداوند شناخته شده است؛ به وسیله دوستی با حضرت و برائت جستن از دشمنان ایشان به خدا نزدیک می شویم. یَا فَاطِمَةُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَكِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ؛ این همان جایگاه ویژه حضرت نزد خداست که امام رضا علیه السام بدان اشاره دارند که بخاطر آن شفاعت می نمایند.

جایگاه حضرت معصومه(س) در نزد علما
در احوالات علما داستان‌های بسیاری از کرامت حضرت معصومه (س) نقل شده است که نشان از توجه ویژه و خاص همه علمان نسبت به ایشان دارد. در احوالات صدرالمتألهين شيرازي آمده است که هر گاه شبهه‏اي برايش پيش مي‏آمد کنار قبر حضرت معصومه عليهاالسلام در قم (از کهک) مي‏رفت و از آن حضرت استمداد مي‏کرد و شبهه فلسفي‌اش حل مي‏شد. علامه طباطبایی در ماه رمضان روزه خود را با بوسه بر ضریح مقدس حضرت معصومه (س) افطار می‌کرد. علامه طباطبایی علی رغم بعد مسافت و کهولت سن، ابتدا پیاده از منزل به حرم مطهر مشرف می‌شد، ضریح مقدس حضرت معصومه (ع) را می‌بوسید، سپس به خانه برمی‌گشت و افطار می‌کرد یا غذا می‌خورد [۸].

به هر حال علما مکررا چه در دروس خود و چه در کتاب‌های خود توجه‌ ویژه‌ای به ایشان دادشتند و عموما در مقدمه کتاب‌های خود نگاش کتب خود را به کرامات حضرت معصومه (س) نسبت می‌دهند. حضرت امام تا وقتی در قم بودند، به طور مرتب هر روز پس از درس صبح و گاهی پس از درس عصر به حرم مطهر حضرت معصومه مشرف می‌شدند و حضور در نماز جماعت ایشان هرگز ترک نمی‌شد و در حرم معمولاً زیارت جامعه می‌خواندند.

حضرت امام خمینی (ره) در قصیده‌ای که شامل ۴۴ بیت است حضرت معصومه(س) را با حضرت زهرای اطهر مقایسه کرده در بخشی از آن می‌گوید:

دختر چون این دو در مشیمه قدرت نامد و ناید دگر هماره مقدر

آن یک امواج علم را شده مبدا وین یک افواج حلم را شده مصدر

آن یک در عالم جلالت کعبه وین یک در ملک کبریایی مشعر

لم یلدم بسته لب و گرنه بگفتم دخت خدایند این دو نور مطهر

آن یک خاک مدینه کرد مزین صفحه قم را نمود این یک انور

خاک قم ایـن کرد از شرافت جنت آب مدینه نموده آن یک کوثر[۹].

آیت‌الله حسن رمضانی در مورد جایگاه حضرت معصومه(س) بیان کرد: چندین سال قبل دانشگاه قم برای تجلیل از مقام حضرت معصومه (س)گردهمایی تشکیل دادند و از من خواستند که واسطه شوم و حضرت استاد علامه حسن زاده آملی را برای این مجمع دعوت کنم و معمولا حضرت استاد بخاطر کسالت و اشتغالات فراوانشان قبول نمی‌کنند، اما وقتی این را مطرح کردم در این مورد با کمال صفا و صمیمیت و تمام وجود، سریع قبول کردند و حتی به مسئولین آنجا تماسی نگرفتیم که وسیله‌ای بفرستند و خود ایشان به محل جلسه تشریف آوردند و شخصیت ایشان نیاز به تعریف ندارد و به محض حضور در مجلس جلسه منقلب شد و قرار نبود ایشان سخنی بگوید، اما اصرار مسئولین و دیگران ایشان را به حرف آورد و جمله‌ای که با تمام وجود فرمودند و ابراز کردند و همه را منقلب کرد این جمله بود: «اگر برای من ممکن بود و مواجه با مشکل نمی‌شدم برای تجلیل از شخصیتی مانند فاطمه معصومه سلام الله علیها این مسیر را سینه خیز می‌آمدم»

علامه حسن زاده آملی بیان کرد: «ما امام زاده زیاد داریم و خود موسی بن جعفر علیهما السلام فرزندان زیادی داشتند، اما کدام یک از ایشان مانند فاطمه معصومه (س) درخشید و منشأ خیرات و برکات شد و باید یک مقام ثبوتی باشد که این مقام اثبات رقم خورده باشد و ای کاش من می‌توانستم در این مسیر این‌طور به محضر شما تشرف پیدا کنم.» [۱۰].

بارگاه حضرت معصومه (س) و شکل‌گیری حوزه علمیه قم
شهرهایی که در جهان اسلام به عنوان مرکزی برای طلاب و حوزه‌های علمیه مطرح بودند نجف و قم بود. بدون تردید نقش حرم حضرت امیر المومنین علی (ع) در نجف و حرم حضرت معصومه (س) در قم تاثیر بسزایی در شکل‌گیری این دو حوزه علمیه بزرگ داشته است.
اگر چه همانطور که بیان شد تاریخ حضور تشیع در قم به قبل از حضور حضرت معصومه (س) بر می‌گردد اما حضور ایشان در قم با توجه به روایاتی که در منقبت ایشان از ائمه(ع) نقل شده بود در حضور شعیان در این شهر و شکل‌گیری مذهب تشیع ۱۲ امامی در قم بسیار موثر و تاثیر گذار بود. در حقیقت به برکت وجود حضرت معصومه(س) مذهب تشیع امامی به تدریج در قم، به صورت مذهب غالب درآمد و احادیث ائمه(ع)، مورد اعتقاد و عمل مردم قرار گرفت. عالمه محدثه حضرت معصومه(س) با نقل احادیثی در مورد تشیع، نقش مؤثری در ترسیم ابعاد تشیع ۱۲ امامی، ایفا نمود.

در جلد اول کتاب گنجینه دانشمندان، اسامی ۲۱۰ نفر از فقها، راویان، محدثان و دانشمندان نامی قم تا زمان شیخ‌ طوسی، موسس حوزه نجف و ۵۶ نفر از مشاهیر و بزرگان فقها و دانشمندان نامی قم از زمان شیخ الطائفه تا زمان ورود آیت‌الله حائری بر قم آمده است [۱۱] حضور این همه عالم و فقیه و محدث در این شهر قطعا به برکت وجود حضرت معصومه(س) بوده است چرا که این روند تا زمان میرزای قمی در ۱۲۳۱ ه ـ ق ادامه داشت تا آنکه با فوت وی، حوزه قم به ضعف گرایید. و با هجرت آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری به این شهر، حوزه علمیه در قالب یک نهاد مستحکم حیاتی دوباره یافت.
علمای شیعه در قم توجه ویژه‌ای به بارگاه حضرت معصومه(س) داشتند به طوری که تلاش می‌کردند دروس خود را در حرم ایشان و یا در مسجدی که در کنار این حرم به نام مسجد اعظم تاسیس کرده بودند، برگزار کنند. این علما نسبت به زیارت هر روزه و استمداد از حضرت معصومه(س) توجه خاص و ویژه‌ای داشتند به طوری که این سنت هنوز در میان علما رایج است.

_{[۱] کتاب قم، چاپخانه مجلس، تهران، ص ۲۱۳.
[۲] تاریخ قم، حسن قمی، چ قم، ص ۲۱۳
[۳] سفینة البحار، ج ۲، ص ۲۷۶.
[۴] عاملى، شیخ حر، رسائل الشیعة، ج ۱۴، باب ۹۴، ص ۵۷۶
[۵] همان،
[۶] علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۶، ص ۲۱۶.
[۷] زندگی نامه کریمه اهل بیت (علیها السلام)، علی اکبر مهدی پور، ص ۶۳و ۶۴.
[۸] مجله پیام انقلاب/ شماره۱۲۳
[۹] دیوان امام خمینی (ره)/ص ۲۵.
[۱۰] سایت آیت‌الله حسن رمضانی.
[۱۱] گنجینه دانشمندان ج اول}

آرمان هیأت