تفسیر حکیم اثر حسین انصاریان سال گذشته منتشر شده است. انصاریان در بخشی از این تفسیر به مفهوم و مصادیق عبادت و بندگی، جایگاه آن در نزد خداوند و انعکاسش در قرآن پرداخت است.

چه کسی خدا را عبادت می‌کند؟
انصاریان معتقد است که عبادت یعنى گردن نهادن به همه خواسته‌هاى حق چه در زمینه مادى و چه در زمینه معنوى. در اینجا وی تلاش کرده است تا این مفهوم را با تسلیم شدن که ریشه لغوی اسلام است، ارتباط دهد. وی معتقد است که اجرای خالصانه و فروتنانه فرمان‌های حضرت حق عبادت است. از این رو هر عمل شرعی و وظیفه دینی نوعی عبادت خداوند به حساب خواهد آمد، از این رو عابد کسی که به دین عمل می‌کند.

صاحب تفسیر حکیم کوشیده است برخی از مصادیق عمده عبادت را چنین برشمرد: طلب اموری دنیوی نظیر مانند طلب مال حلال و پاک و هزینه کردن برای معیشت خود و خانواده، پرداختن خمس منافع و سودهائى که حاصل فعالیت اقتصادی است، پرداخت زکات، صله رحم، کمک به سائل و محروم، رفع مشکلات خویشان و مردم و انفاق و صدقه، و انجام هرکار خیر و مثبت، پیراستن رذائل از قلب و روح و آراستن باطن به حسنات اخلاقى و حالات ملکوتى، یاد خدا در هرحال، و انصاف دادن به مردم، و مواسات با برادران دینى، یارى رساندن به مظلوم و ناتوان، طلب علم، دانش، فضل، فضیلت، شرافت، کرامت و حرکت در صراط مستقیم براى رسیدن به قرب حضرت حق، جهاد با مال و جان براى حفظ اسلام و دفع خطرات از مردم کشور و نگاهبانى از مرزهاى اسلام و مملکت، اتحاد و وحدت با یکدیگر در سایه قرآن و اهل بیت، تبلیغ دین و نشرمعارف الهى و ابلاغ پیامهاى حضرت حق به زن و فرزند و دیگر مردم، امربه معروف و نهى از منکر، دفع ستم از ستمدیده، حل مشکلات جامعه، عیادت بیمار، رعایت حال یتیم، دادن قرض الحسنه به نیازمند، قرائت قرآن، معرفت به قرآن، عمل به قرآن، ابلاغ قرآن، اداى نماز واجب، شرکت در جماعت، رعایت آداب ظاهرى و باطنى نماز، روزه ماه رمضان، حفظ حرمت ماه مبارک و مراعات آداب باطنى روزه و آداب ظاهرى صوم، حج خانه خدا با حفظ شرایط زیارت، و تزکیه نفس در مسیرحج و زمان حج.

همان‌طور که انصاریان در بخشی از شمارش مصادیق این مفهوم معتقد است، انجام هر کار خیر و مثبتی عبادت است، دامنه وسیع عبادت رویکرد وی را در خصوص زندگی دینی بیان می‌کند.

عبادت و بندگی چیست؟
انصاریان پس از شمردن مصادیق در خصوص مفهوم آن نیز می‌گوید که در هر صورت، لفظ عبادت شامل همه خواسته‌هاى حق نسبت به خودش و نسبت به خلق اوست، چرا که حضرت او در فرمان‌هایش به رعایت حق انسان‌ها در همه زمینه و حتى رعایت حق حیوانات و هرجاندارى فرمان داده و فرمان‌برى از او نسبت به مخلوقاتش در حقیقت عبادت و بندگى نسبت به حضرت اوست.

در تقابل با آزادی انسان که در مرکز مدرنیته قرار دارد، عبادت و بندگی جایگاه مهمی در جهان‌بینی دینی دارد، انصاریان معتقد است که مقام عبادت بالاترین و برترین مقام است، و همه فیوضات ویژه حق در دنیا و آخرت فقط از این ناحیه به انسان می‌رسد. انسانى که با همه وجود تسلیم فرمان‌هاى خداست و تمام حرکات و سکناتش هماهنگ با خواسته‌هاى الهى است و دراین راه از پاکى جان و خلوص نیت، و بلندى همت برخوردار است، و نمی‌گذارد و نمی‌خواهد لحظه‏اى از عمرش هزینه شیطان و هواى نفس شود، و همواره در تمام امورش در مقام جلب خشنودى حضرت حق است، در گردونه عبادت و بندگى قرار دارد و به یقین برترین انسان است.

عبادت در قرآن
آنگاه انصاریان به عبادت در قرآن پرداخته و معتقد است که شاخص ارزش در محضر حضرت دوست بندگى اوست، هرچند بندگى انسان به پیشگاه پروردگار بیشتر، مقامش برتر و والاتر است. حضرت حق در قرآن مجید پیامبران و اولیاءاش را در نهایت با مقام بندگى ستوده است، و در جای‌جاى قرآن مجید از قول آنان نقل می‌کند که به امت‌ها می‌گفتند ما را فرمان رسیده که جز خدا نپرستیم. آیات زیر از جمله آیاتی است که این مفسر در خصوص عبادت بیان و عنوان می‌کند:
«قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ وَلا أُشْرِکَ بِهِ إِلَیْهِ أَدْعُو وَإِلَیْهِ مَآبِ: اى رسول من، به مردم بگو جز این نیست که من فرمان یافته‌ام خدا را بندگى کنم و به او شرک نورزم.» (رعد، ۳۶)

«إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها وَ لَهُ کُلُّ شَیْ‏ءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ: من فقط فرمان یافته ام که پروردگار این شهر را که آن را بسیار محترم شمرده و همه چیز در سیطره مالکیت اوست بپرستم و امر شده ام از تسلیم شدگان به حضرت او باشم.» (نمل، ۹۱)

«قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ: بگو من مأمورم که خدا را درحالى که ایمان و عبادت را براى او خالص مینمایم بپرستم.» (زمر، ۱۱)

«فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا: پس موسى و همراهش بنده‏اى از بندگان ما را یافتند که او را از نزد خود رحمتى عطا کردیم.» (کهف، ۶۵)

«إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ: به یقین نوح از بندگان مؤمن ما بود.» (صافات، ۸۱)

«إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ: بیتریدد، ایوب را شکیبا یافتیم چه نیکو بنده اى! یقیناً بسیار رجوع کننده به سوى ما بود.»(ص، ۴۴)

«وَ اذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصارِ: و بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را به یادآر که داراى قدرت و بصیرت بودند.» (ص، ۴۵)

آرمان هیأت