امام على(ع) در روز جمعه، ۱۳ رجب سال سى‌‏ام عام الفیل و در خانه‌ خدا متولد شد. پدر آن حضرت ابوطالب فرزند عبدالمطلب بن هاشم، عموی پیامبر(ص) و مادرش هم فاطمه دختر اسد بن هاشم بود و امام على(ع) از هر دو طرف هاشمى‌نسب بود.

مادر این حضرت، خداپرست بوده، در حالی که هنگام تولد فرزندش فرا رسیده بود به زیارت خانه‌ خدا رفت و در این هنگام به فرمان خدا، دیوارهای خانه‌ کعبه شکافت و فاطمه به درون خانه رفت و دیوار به هم برآمد. فاطمه پس از سه روز بیرون آمد و در حالی که امیرالمؤمنین(ع) را در بغل داشت و چنین افتخار منحصر به فردى که براى على(ع) در اثر ولادت در درون کعبه حاصل شده، برای احدى از عموم افراد بشر به دست نیامده است.

پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم؛ على(ع) را پس از دوران شیرخوارگی و کودکى و در سن شش سالگى جهت تکفل معاش از پدرش ابوطالب گرفته و بدین بهانه او را تحت تربیت و قیمومیت خود قرار داد. على(ع) سایه‌وار به دنبال پیغمبر (ص) می‌رفت و تحت تربیت و تأدیب مستقیم آن حضرت قرار می‌گرفت تا آن‌که آن حضرت به نبوت مبعوث شد و امام علی (ع) به عنوان نخستین مرد به او ایمان آورد.

در سال اول یا دوم یا سوم هجری، حضرت رسول (ص)، فاطمه (ع) را به عقد و ازدواج امام علی (ع) درآورد و در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری حسن بن علی (ع) از این ازدواج متولد شد و در سوم شعبان سال چهارم هجرت تولد حسین بن علی (ع) اتفاق افتاد.

نبى اکرم صلى الله علیه و آله پس از انجام مراسم حج و مراجعت از مکه به سوى مدینه روز هجدهم ذیحجه در سرزمینى به نام غدیر خم توقف فرمود. مردم را پیش از آن‌که پراکنده شوند و به دیار خود روند جمع فرمود و خطبه‌ای خواند و در آن خطبه این کلمات بسیار مشهور را درباره حضرت امیر (ع) بر زبان راند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله؛ هر که من مولایش بوده‌ام علی مولای اوست، خداوندا دوست بدار آنکه او را دوست بدارد و دشمن بدار آن‌که او را دشمن بدارد و یاری ده آنکه او را یاری دهد و خوار کن آن را که او را خوار دارد.» و به خواست و اراده خداوند و فرمان پیامبر(ص) امام علی(ع) مولا و ولی مسلمانان شد.

امام علی(ع) از چنان شخصیت والا و جایگاه باارزشی برخوردار بود که شناخت مقام والای آن حضرت و شناساندن آن، جز برای امامان معصوم مقدور نیست و به فرموده پیامبر اکرم (ص) اگر آب تمامی دریاها مرکب و درختان جنگل‌ها قلم و جنیان حسابگر و انسان‌ها نویسنده شوند، نمی‌توانند فضائل علی(ع) را بشمرند.

همچنین رسول خدا (ع) به جابربن عبدالله انصاری فرمود: «علی در پیشگاه خداوند جایگاه والا و پاداش‌های فراوانی دارد که به هیچ کدام از فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل چنین مقام و پاداشی نداده است. دوستی با علی بر هر مسلمانی واجب است، زیرا او تقسیم کننده بهشت و دوزخ است و هیچ کس حق عبور از صراط را جز با بیزاری جستن از دشمنان او ندارد.»

بیان علی بن ابی طالب (ع) در موقعیت‌های گوناگون خطبه‌ها و نامه‌ها و مواعظ و سخنان کوتاه و گهربار بسیاری داشته است که در سال ۴۰۰ هجری مصادف با دوره سوم خلافت عباسیان توسط سیدرضی گردآوری شده است. سیدرضی نام این مجموعه گرانبها را نهج‌البلاغه یعنی شیوه رسا و شیوا سخن گفتن و در لغت به معنای راه روشن بلاغت گذاشت.

نهج‌البلاغه گزینشی است از بیانات بی‌نظیر انسانی بی‌بدیل که شامل ۲۴۱ خطبه و کلام، ۷۹ نامه، ۴۸۹ حکمت و موعظه می‌شود و پژوهش‌های تاریخی بیانگر آن است که خطابه‌های امام علی(ع) فراوان بوده‌ است و سید رضی از این میان در نهج‌البلاغه تنها ۲۴۱ خطبه را نقل کرده‌ است.

علی ابن ابی طالب (ع) در این کتاب به موضوعات متنوّع و گوناگون از جمله مسائل دینی، اجتماعی، سیاسی، انسانی و ... متناسب با هر زمان و مکانی پرداخته است و علاوه بر آن فصاحت و بلاغت را در واژه‌ها و مفردات، ترکیبات و جملات، بافت و هندسه کلام، قوت و استحکام، آهنگ و موسیقی، لطافت و سحر بیان، زیبایی و ارزش ادبی، عمق معانی و ... به قلّه قاف اندیشه و کمال رسانیده است و از همین رو نهج‌البلاغه همواره در طول تاریخ چشمگیر خود به عنوان یکی از غنی‌ترین و پرتأثیرترین مجموعه‌های روایی شیعه است و همچنین در زمره درخشان‌ترین میراث‌های ادبی جهان قرار می‌گیرد.

حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی در ارتباط با نهج‌البلاغه بیان می‌کند: نهج‌البلاغه کتابی است که در هر شرایط اجتماعی و هر عصری باید آن را فراتر از معرفت‌ها و شناخت حاصله نسبت به آن دید و با یک عطش و شتاب و تلاش گسترده به سمت کشف معرف اجتماعی اندوخته شده در آن پیش رفت و در جهت تطبیق داشته و داده‌های این کتاب مهم و غنی که بیانگر نگاه اجتماعی اسلام به جامعه است به مطالعه آن پرداخت.

وی ادامه می‌دهد: نهج‌البلاغه اندیشه‌های عرفانی، کلامی، فقهی و معادشناسانه و خدا و انسان‌شناسانه بسیاری دارد و در حوزه‌های مختلف نگاه به تاریخ و نگاه به آینده برخوردار از مبانی بسیار مهمی است که در ابعاد مختلف دانشی به صورت تخصصی می‌شود از آنها بهره گرفت.

حجت‌الاسلام مبلغی با اشاره به حوزه اجتماعی نهج‌البلاغه می‌گوید: در ارتباط با مباحث مربوط به حقوق بشر اسلامی در این کتاب به فقراتی برمی‌خوریم که در متن‌های گذشته یا اصلا نمی توان به مشابه آن برخورد و یا اگر هم مشابهی برای آن باشد جنبه های ضعیفی از آن آموخته است. البته نهج‌البلاغه در جهت تفسیر قرآن کریم و سنت پیامبر(ص) است. اما یکی از حوزه های مهم و اساسی مورد توجه در کلام حضرت در نهج‌البلاغه نگاه اسلام به جامعه و حوزه اجتماعی است.

وی می‌افزاید: مقوله ای که کمتر به آن پرداخته شده و حداکثر کاری که صورت گرفته این بوده است که بعضی از نهادهای اجتماعی و اندیشه های اجتماعی اسلام به صورت بریده بریده به آن پرداخته اند، اما به نگاه منظومه گونه و منسجم مناسبات در جامعه پرداخت قابل توجهی در مطالعات ما صورت نگرفته است. امری که فقدان آن باعث شده در مناسبات کلان دچار آسیب ها و خلأهای بسیاری شویم و مسلمانان به سمت مدل و اصول حاکم بر مناسبات اجتماعی چندادن پیش نروند و همین خاستگاهی برای تنش ها و اشکالات و بحران های حتی دینی برای جوامع اسلامی شده است.

رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی با اشاره به مؤلفه های بیان شده در نهج‌البلاغه عنوان می‌کند: نهج‌البلاغه واجد دقیق ترین اصولی است که می تواند بر جامعه حاکم شود و مناسبات جامعه در ذیل آن اصول در یک مسیر معناگرا و سالم و پویا و معنویت گرا و هم زیست خواهانه قرار بگیرد. عجیب است که به صورت سخاوتمندانه ای و با بهترین قالب های بیانی و به صورت مکرر در نهج‌البلاغه مؤلفه های یک جامعه نیازمند به همزیستی و تحمل و مدارا نسبت به هم و جامعه ای نیازمند اخلاقی اجتماعی و انسانی همچنین جهت گیری های درست در تبلور بسیار روشنی نمود پیدا کرده است.

وی در ادامه اضافه می‌کند: طبیعتاً نزدیک شدن به این اندیشه ها از آنجا که اندیشه های اجتماعی هستند، توسط افرادی غیر دردمند و غیر آشنا به بافت های اجتماعی و ناآگاه به نقاط آسیب پذیر در مناسبات اجتماعی و انسانی نزدیک شدنی عقیم و خنثی است. می بایست در یک شرایط کاملاً علمی و تخصصی و با یک نگاه جامعه شناختی و دردمندانه و با شناخت کامل به سمت این اصول رفت.

نهج‌البلاغه کتاب معرفت و معرّف اندیشه والای حضرت علی علیه السلام است و از آنجا که امام علی (ع) نمونه انسان کامل در جهان هستی است، سخنانش به شکل نهج‌البلاغه تجسّم یافته و پس از قرآن از جامع ترین آثار آفریده شده در جهت سازندگی مادّی و معنوی بشر است و همه آن چیزهایی را که پژوهشگران برجسته، اساتید عرفان و فلسفه، سیاست و کشورداری ، اخلاق و تربیت و اهل معرفت و ادب می‌توانند بگویند و بنویسند در خود جای داده است.

این کتاب ارزشمند نه تنها در میان شیعیان و اهل تسنّن مورد تحقیق و مطالعه قرار گرفته است و بزرگانی چون ابن ابی الحدید معتزلی، صبحی صالح و محمّد عبده که مسلمانان اهل سنّت هستند، به ترجمه و شرح آن پرداخته اند، بلکه دانشمندان غیر مسلمان از جمله استاد جُرج جُرداق هم به حضرت علی علیه السلام عشق می ورزند و اندیشه، افکار و بیانات و نهج‌البلاغه‌اش را می شناسند و در این باره تحقیقات و نوشته های بسیاری انجام داده و منتشر کرده اند. جُرج جُرداق درباره نهج‌‌البلاغه اظهار می‌کند: «عظمت امام علی علیه السلام در این است که در آثار فکری و ادبی خویش تمامی آرزوهای انسان در هر زمان و مکان را جمع کرده است.»

از دیگر برتری های نهج‌البلاغه نسبت به سایر آثار ماندگار جهان این است که نهج‌البلاغه هم موضوعاتِ متنوّع و گوناگونی دارد و هم مفاهیم آن فقط مربوط به عصر حضرت علی علیه السلام نیست، بلکه نهج‌البلاغه، کتاب همه دوران ها و زمان ها و پاسخ گوی نیازهای بشری بوده و خواهد بود.

حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی در توصیف این کتاب عظیم‌الشان عنوان می‌کند: نهج‌البلاغه یک موهبت الهی است که در اختیار بشر قرار گرفته و فراتر از مسلمانان جمیع جوامع و انسان ها می توانند از نهج‌البلاغه درس هایی بزرگ بگیرند. درس های برای جامعه اعتقادات نگاه به خداوند که با هر دین و مسلکی این درس ها از نهج‌البلاغه قابل دریافت است و نهج‌البلاغه در بستر زمان نمی گنجد و آموزه های آن برای شرایط خاص و ویژه نیست و صرفاً برای افراد تابع یک دین مفید نیست، بلکه این فایده رسانی محتوایی و علمی امری عام است و یک چشمه جاری برای همه انسان هاست.

وی تصریح می‌کند: امروزه که ما در شرایطی سنگین و سهمگین در ارتباط با جامعه اسلامی هستیم و مناسبات اسلامی بیش از هر زمان دیگری در تنگنای نگاه های ذیق و تکفیری و منفی قرار گرفته است و نگاه های گمراه بینانه نسبت به گروه ها در جامعه وجود دارد و برخی با بدبینی های فاسق شمارانه گروه های غیر مرتبط با مذهب مطبوع خود و برخی با بی اهمیتی نسبت به سرنوشت اسلام و توجه به مصلحت گرایی های مقطعی و طایفه ای ایجاد مشکل می کنند و در شرایطی که هر کسی در هر حوزه و زمینه ای مشکلاتی را برای دین و جامعه ما ایجاد می کند، بازگشت به قرآن مجید و در سایه قرآن مجید به نهج‌البلاغه برای فهم اصول اساسی قران نیازمند هستیم.

حجت‌الاسلام مبلغی با اشاره به مولفه های وحدت اسلامی در نهج‌البلاغه می گوید: رجوع به سنت پیامبر(ص) و نهج‌البلاغه در ارتباط با جامعه شناسی و جامعه سازی و چگونگی ایجاد انس و الفت میان اتباع مذاهب اسلام امری ضروری است. امروز نهج‌البلاغه را باید به مثابه کتاب وحدت و انسجام با تمرکز بر مولفه های درست جامعه دانست. از مرور و عبور کردن های سریع و تکراری کلام حضرت باید اجتناب کرد و فرایند تطبیق مناسبات کنونی با اصول نهج‌البلاغه‌ای روی آورد.

وی با تاکید بر موضع برادرانه در جوامع شیعه که از فوری‌ترین آموزه های نهج‌البلاغه است بیان می کند: ما باید به داوری خود و اجتماع خود با رجوع به اصول سلیس روان و گویای اجتماعی در نهج‌البلاغه دست بزنیم و باید بفهمیم که در هر یک از جوامع شیعه و سنی چقدر باید به سمت ایجاد یک موضع قوت گرایانه نهادینه شده پیش رویم و هیچ گاه هیچ شرایطی در جامعه موضع برادر بودن یکی از این دو برای دیگری را نباید نفی و یا تضعیف کند و اگر طرفی در نگاه بدبینانه به طرف دیگر دچار افراط شد، آن طرف موظف است با نگاه قوت گرایانه همه گزینه ها را به سمت طرف پیش رفتن به سوی طرف مقابل لحاظ قرار دهد و ابتکارات را در جهت برقراری روابط برادری اسلامی به انجام برساند و این امری است که فوری ترین آموزه نهج‌البلاغه و امام علی (ع) است.

حجت‌الاسلام مبلغی یادآور می شود: بر اساس منطق نهج‌البلاغه حتی اگر خدایی نخواسته جنگی میان دو گروه از مسلمانان رخ داد هیچ یک نمی تواند در اثر نتیجه این جنگ به سمتی برود که طرف مقابل را برادر دینی خود به حساب نیاورد و برادر دینی بودن یک اصل خدشه ناپذیر در اساس ارزش های اسلامی است.

نهج‌البلاغه، نمایانگر گوشه ای از اندیشه بلند و آسمانی حضرت علی(ع) است که از یک هزار سال پیش به صورت کتابی جاودانه در اختیار جهان و جهانیان قرار گرفته و دنیا را با تحسین و حیرت روبرو کرده است .

به دلیل اهمیت این کتاب، شروحی از علمای اهل سنت و تشیع بر تمامی کتاب و یا بر بعضی از آن نوشته شده و به هر دو زبان فارسی و عربی، بارها در تهران، تبریز، مصر، بیروت، استانبول و.... چاپ شده است. یکی از مهمترین شرح های نهج‌البلاغه از اهل تسنن، شرح ابن ابی الحدید است که مشتمل بر نکات ادبی، تاریخی و کلامی نیز است که به فارسی نیز ترجمه و تاکنون بارها چاپ شده است. یکی از معروفترین شرح علمای شیعه، شرح قطب راوندی و دیگر شرح ابن میثم از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی است.

ما امروزه بیش از آن که نیازمند انتقال تکنولوژی باشیم که البته این هم در جای خویش نیازی مبرم و ضرورتی انکار نشدنی است نیازمند انتقال صحیح میراث گرانبهای پیشینیان به خود و نسل جدیدمان هستیم و باید منابع آگاهی و بینایی نظیر نهج‌البلاغه را از محبس کتاب ها به پهنه رفتار و نظام اجتماعی خود انتقال دهیم.

نهج‌البلاغه ای که اگر جملات آن برای انتقاد به کار برده شود، همچون تندبادی بنیان کن است؛ و اگر تباهی و فساد را مورد تهدید قرار دهد، همچون آتش فشانی سهمگین زبانه می کشد؛ و اگر برای تکامل بخشیدن به اندیشه و تفکر خوانده شود، حس و عقل را همراه می کند؛ و اگر در مقام پند و اندرز باشد، مهر و عاطفه پدری را همگام با راستی و وفای انسانی در آن خواهید یافت؛ و اگر برای شما از ارزش و هستی و زیبایی های آفرینش و کمالات جهان هستی سخن گوید، آنها را با مدادی آغشته به نور ستارگان در قلب شما می نگارد؛ نهج‌البلاغه بیانی است رساتر از هر رسا، و پاره ای است از یک تنزیه و پیوند ناگسستنی با اصول ادب انسانی دارد، و تا آنجا اوج می گیرد که درباره آن گفته اند : بیانی است فروتر از کلام خدا ، و فراتر از گفتار بشری ...

آرمان هیأت