آرمان هیأت - معرفی و نقد «مقتل الحسين(ع) خوارزمی» (1)

در اين بررسی و مقايسه، تفاوت‌ها و شباهت‌هاي گزارش‌های مقتل خوارزمی نسبت به دو اثر ابی‌مخنف و ابن‌اعثم ارايه شده است.

مقدمه
در ميان مقتل‌های موجود درباره امام حسین(ع) مقتل الحسین نگاشته ابوالمؤیّد موفق بن احمد خوارزمی (متوفای 568ق) از جایگاه ویژه ای در میان اندیشمندان مسلمان، به ویژه عالمان شیعه برخوردار است، تا آن جا که در میان آثار مورخان اهل سنت که واقعه عاشورا را گزارش کرده اند، بعد از مقتل ابومخنف در اتقان و اعتماد، مقتل خوارزمی مطرح و محل رجوع اندیشمندان شیعه است.

این نوشتار به بازشناسی و بررسی ساختاری مقتل خوارزمی اختصاص یافته است؛ افزون براین، چون خوارزمی در نگارش حوادث قیام کربلا تا قبل از روز عاشورا، عمدتاً از گزارش های ابن اعثم، بهره برده و اثر خود را طبق کتاب وی تنظیم کرده است.

گزارش های خوارزمی با اخبار ابن اعثم دراین باره و تفاوت ها و کاستی ها و اضافات آن مقایسه شده است، چنان که در حوادث روز عاشورا و بعد از آن، افزون بر استفاده از تدوین و تنظیم حوادث از ابن اعثم (با آن که به این نکته اشاره نکرده است) از گزارش های ابومخنف نیز بهره برده است.

مختصری از زندگی نامه خوارزمی
خطیب، قاضی، ادیب و شاعر، ملقب به صدر الائمة و خلیفة الزمخشری حدود سال 484 ه ق دیده به جهان گشود و در سال 568 بدرود حیات گفت.

کنیه مشهور او ابو المؤیّد است و به کنیه های ابومحمد7 و ابوالولید8 نیز خوانده شده است. خوارزمی برادری داشته که از او در مقتل خود چنین یاد کرده است:«اخبرنا الامام الأجل الکبیر، أخی سراج الدین، رکن الاسلام، شمس الائمة، امام الحرمین، ابوالفرج محمد بن احمد المالکی»

مقام علمی خوارزمی از دیدگاه اندیشمندان
بسیاری از اندیشمندان معاصر خوارزمی یا بعد از او که با وی و آثارش آشنایی داشته اند، به مقام علمی و احاطه و گستره دانش خوارزمی در علوم متعدد اعتراف کرده و از او با تعابیر مختلف، ستایش و تمجید کرده اند.

البته این مسئله تنها اختصاص به دانشوران اهل سنت ندارد، بلکه برخی از علما و اندیشمندان شیعه نیز درباره خوارزمی به اظهار نظر پرداخته و از وی به بزرگی یاد کرده اند. نمونه هایی از این دیدگاه ها چنین است:

سیوطی به نقل از صفدی می گوید: «خوارزمی در آشنایی به زبان عربی، توان مند بود. او برخوردار از دانش فراوان، و فقیهی فاضل و ادیبی شاعر بود، وی شاگردی زمخشری را کرد. خوارزمی خطبه ها و اشعاری دارد.»

علامه امینی(رحمه الله) درباره وی می نویسد: «فقیهی دانش ور، حافظی مشهور، محدثی با اسناد فراوان، خطیبی پرآوازه، چیره دست در لغت عرب، آگاه از سیره و تاریخ، ادیب، شاعر که دارای خطبه هایی است وسروده هایش در دفترها ثبت و تدوین شده است.»

مذهب خوارزمی
کتاب مناقب ابی حنیفه اثر خوارزمی که در فضایل ابوحنیفه نوشته شده و در آن به مدح و ثنای وی، در قالب قصیده ای طولانی پرداخته است، شاهد قوی بر مذهب اوست. با این همه، او متمایل به تشیع و علاقه مند به اهل بیت(ع) بوده است.

آثار خوارزمی
خوارزمی در طول حیاتش، در تاریخ و فضایل و مناقب اهل بیت(علیهم السلام) آثاری را تألیف کرده که نام آن ها در کتاب ها و معجم ها چنین آمده است:

1 .الأربعین فی مناقب النبی الأمین(ع) و وصیّه امیرالمؤمنین(ع) : ابن شهر آشوب در مناقب خود از این کتاب، روایات فراوانی را نقل کرده است.خود خوارزمی نیز در دو کتاب مقتل و مناقب خود، از آن یاد کرده است;
2. فضائل امیرالمؤمنین(ع) معروف به «المناقب» (چاپ شده)
3. مقتل امیرالمؤمنین(ع)
4. مقتل الحسین(ع)(دو جلد، اثر مورد بحث)
5.کتاب ردّ الشمس لأمیرالمؤمنین(ع)
6. کتاب قضایا امیرالمؤمنین(ع) و... .

چاپ های مقتل
تاکنون مقتل خوارزمی با مقدمه و تحقیق آقای شیخ محمد سماوی، سه بار چاپ شده که چاپ اول آن در نجف در سال 1367ق در چاپخانه الزاهراء بوده است و چاپ دوم آن، توسط مکتبة المفید به سال 1399ق (افست چاپ اول در قطع وزیری) و آخرین چاپ آن، به همت دارانوار الهدی در سال 1418ق صورت گرفته است.

پاسخ به شبهه صاحب روضه الشهداء؛
آیا کتاب «نور الائمه» ترجمه مقتل خوارزی است؟
کمال الدین حسین بن علی واعظ کاشفی (متوفای 910ق) در کتاب روضة الشهداء در جریان نقل گزارش قیام عاشورا، بارها از کتابی به نام نور الأئمه که مؤلفش خوارزمی است، یاد کرده و از آن، مطالبی نقل کرده است.

حال سؤال اين است که آيا کتاب ياد شده، همان ترجمه مقتل خوارزمی است يا خوارزمی مقتل ديگری برای پارسی‌زبانان نوشته است؟

با بررسی و مقایسه اجمالی که صورت گرفت، نمی توان این پرسش را به آسانی و روشنی پاسخ داد، چرا که برخی از نقل های کاشفی از کتاب یاد شده، تا حدودی،شباهت به مطالب مقتل خوارزمی دارد، اما برخی مطالب نقل شده دیگر یا اصلا در مقتل یافت نمی شود و یا هیچ شباهتی با متن عربی اشعار و رجزهای مقتل ندارد، مانند ترجمه فارسی اشعار و رجزها.

بررسی کتاب مقتل الحسین(ع)
مقتل الحسین کتابی تاریخی روایی است که بیشتر روایت ها و گزارش های تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. بیشتر مطالب این اثر از فصل نهم تا پایان فصل یازدهم «که از جریان بیعت خواهی معاویه برای یزید، آغاز شده و با شهادت امام حسین(علیه السلام) و یارانش در کربلا به پایان می رسد» برگرفته از کتاب الفتوح ابن اعثم است که خوارزمی خود به این موضوع بارها در کتابش تصریح کرده است.

برخی از مشایخ روایت خوارزمی که در این اثر از آنان بسیار نقل کرده است، عبارت اند از: جارالله محمود بن عمر زمخشری (متوفای 538ق)، ابومنصور شهردار بن شیرویه دیلمی(متوفای 558ق)، حسن بن احمد عطّار همدانی(متوفای 544ق) و ابوالحسن علی بن احمد عاصمی.

اين کتاب پس از کتاب الاربعین (کتاب ديگر همين نويسنده) نوشته شده است. مؤيد اين ادعا آن است که خوارزمی در جاهايی از کتاب مقتل، خواننده را به کتاب ياد شده، ارجاع می‌دهد.

اما روشن نيست که خوارزمی کتاب مقتل خود را پس از کتاب ديگرش به نام المناقب نوشته است. دراين باره، قزوینی، محقق و نويسنده معاصر، احتمال داده که کتاب مقتل بعد از مناقب نوشته شده باشد.

میزان اعتبار گزارش های خوارزمی
خوارزمی روايت‌ها و گزارش‌هايی را که در اين کتاب آورده است، تلقی به قبول کرده است. وی ظاهراً تنها در يک جا (ج 2، ص 4، ذيل نخستين روايت) به ضعف يک روايت، آن هم از قول ديگری، اشاره کرده است و در باقی موارد، به بررسی و نقد سند و يا متن روايت‌ها نپرداخته است.

از اين رو، اگر چه اين اثر مورد توجه و رجوع شيعه است و به آن استناد می‌شود، اما برخی از روايات آن، از ديدگاه شيعه، مجعول و غيرقابل اعتماد است. نمونه‌ای از اين روايات چنين است:
1.بهترين مردم، بعد از پيامبر(صلی الله علیه وآله)، ابوبکر و عمر هستند!
2. ابوبکر بر جنازه حضرت زهرا(عليها السلام) نماز گزارد و ايشان را به همراه علی (ع) و عمر و چند تن ديگر، به خاک سپردند!
3. روايتی که تشويق به روزه گرفتن در روز عاشورا می‌کند.
4. روايتی که عاشورا را عيد دانسته و حتی هفتاد عيد شمرده است!
5.خبری که به نقل از عمر بن عبدالعزيز نقل کرده که براساس آن عمر، در خواب می‌بيند که قيامت بر پا شده است و سه خليفه اول بعد از يک حسابرسی آسان، وارد بهشت شدند!

* به علت طولانی بودن مقاله همراه با کمی تلخیص در سایت کار شده است.
ادامه دارد ...