علامه حلّی در شب ۲۹ رمضان ۶۴۸ در شهر عالم‌پرور حلّه دیده به جهان گشود. در سنین کودکی به دانش‌اندوزی مشغول شد و به قدری پیش رفت که ملقّب به «جمال الدین» شد. وی در زادگاهش که در آن روزگار از مراکز علمی ـ فرهنگی شیعی به شمار می‌رفت، از محضر بزرگانی چون پدرش شیخ یوسف سدیدالدین، محقق حلّی، خواجه نصیرالدین طوسی و ابن میثم بحرانی استفاده کرد. علامه حلی پس از فوت محقق حلی در حالی که هنوز ۲۸ سال از زندگیش گذشته بود، مرجعیت تقلید مردم را به عهده گرفت.

همزمان با این اوضاع، در ایران سلطان محمد اولجایتو در نزدیکی شهر ابهر، شهری به نام «سلطانیه» بنا کرد و در آنجا به سراسر کشور پهناور ایران حکمرانی می‌کرد. سلطان روزی عصبانی شد و در حال عصبانیت زن خود را سه طلاقه کرد، ولی بعد پشیمان شد؛ لذا علمای اهل سنت را جمع کرد تا چاره‌ای بیندیشند. تمام علمای اهل سنت حکم به عدم زوجیت داده، گفتند: باید از همدیگر جدا شوید. یکی از علما که ناراحتی سلطان را مشاهده کرد، به او گفت: عالمی در حلّه زندگی می‌کند که این نوع طلاق را قبول ندارد. سلطان محمد پیکی را به حلّه فرستاد تا علامه را به ایران بیاورند. پس از مدتی علامه حلّی به دربار سلطان محمد رفت و در جلسه‌ای با حضور علمای اهل سنت، با دلایل متقن ثابت کرد به این دلیل که دو شاهد هنگام اجرای طلاق حضور نداشته‌اند، طلاق باطل و زوجیت ثابت است. پس از این جلسه، شاه که به قدرت علمی علاّمه حلّی پی برده بود، جلسه مناظره میان علمای اهل سنت و علاّمه حلّی برگزار کرد که در نتیجه، علامه با دلایل متقن ولایت امام علی(علیه السلام) را به اثبات رساند.

پس از این جلسه، سلطان محمد شیعه شد و به سلطان محمد خدابنده مشهور شد. شاه دستور داد تشیع مذهب رسمی ایران باشد و نیز به نام دوازده امام(ع) خطبه خواند و دستور داد در تمام شهرهای ایران، به نام ائمه سکه بزنند و سر در مساجد و اماکن متبرکه را به نام ائمه مزیّن کنند. علاّمه حلّی ۱۰ سال ملازم سلطان بود تا اینکه پس از ده سال در ۷۱۶ سلطان فوت کرد و علامه به وطنش بازگشت.

از این عالم بزرگوار آثار متعددی شناسایی و به یادگار مانده است که یکی از مهمترین آنها کتابی است با عنوان «الالفین الفارق بین الصدق والبین فی امامة أمیر المؤمنین» که کتابی است کلامی حاوی دو هزار دلیل عقلی بر رد عامه و اثبات تشیع.

این کتاب در یک مقدمه دو مقاله و یک خاتمه توسط علامه حلی نوشته شده‌است. علامه حلی این کتاب را به خواهش از فرزندش محمد نوشت که در این کتاب دو هزار دلیل عقلی در اثبات ولایت امام علی(ع) ارائه شده است. در بخش‌هایی از این کتاب می‌خوانیم:

«بیست و سوّم: خداوند بزرگ در قرآن وصیّت کردن را واجب فرموده پیغمبر(ص) هم مردم را بر آن تشویق کرده است و این امر واجب را مؤکّدا چنین فرموده است: «من مات بغیر وصیّه مات میتة جاهلیّة» یعنى هر کس بدون اقدام بوصیّت بمیرد مردنش مانند زمان جاهلیّت است؛ پس آیا شایسته است که ترک این امر واجب را به پیغمبر(ص) نسبت بدهیم؟ و چگونه پیغمبر(ص) امرى را که بموجب نصّ صریح قرآن و اخبار متواتره واجب شده بدون اینکه نسخ یا ابطال شده باشد ترک خواهد نمود، و اگر کفّار بخواهند نسبت به پیغمبر(ص) اهانتى یا دشنامى بدهند هیچ دشنامى بدتر از دادن چنین نسبتى نیست؛ یعنى بگویند پیغمبر (ص) امر واجب خداوند را در بارۀ خود و دیگران اجرا نفرموده؛ پس همین که از طرف پیغمبر(ص) ترک وصیّت ممتنع شود، قول بانتخاب محقّقا باطل مى‌شود.

هم‌اکنون تعدادی از نسخ خطی آثار علامه در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. سیدمحمدرضا فاضل هاشمی، رییس اداره مخطوطات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با اشاره به نسخ خطی آثار علامه حلی در این کتابخانه گفت: افزون بر دو هزار و ۵۰۰ نسخة نفیس خطی از آثار علامه حلی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است که قدمت برخی از آنها‌ به قرن هشت، زمان حیات مؤلف، می‌رسد

وی ادامه داد: آثار علامه حلی از قرن هفت تاکنون، مرجع علما و دانشمندان بوده و در حال حاضر بیش از ۲۵۰۰ نسخه از آثار وی در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که برخی در زمان خود مؤلف به کتابت درآمده‌ و از نفاست زیادی برخوردار است.

فاضل هاشمی به یکی از مشهورترین کتب وی پیرامون اصل امامت اشاره کرد و افزود: نام کامل این اثر که از مهمترین کتب کلامی شیعه امامیه ‌است، «الالفین الفارق بین الصدق والبین فی امامة أمیرالمؤمنین» است که در یک مقدمه، دو مقاله و یک خاتمه توسط علامه حلی نوشته شده‌است. مؤلف در این کتاب برای اثبات امامت علی‌بن‌ابیطالب(علیه‌السلام) ۱۰۰۰ دلیل و در ردّ مخالفان نیز ۱۰۰۰ دلیل دیگر ارائه کرده‌ است.

وی اضافه کرد: کتاب «مناهج الیقین فی اصول الدین» به تاریخ کتابت ۷۲۴ هجری قمری، «انوار الملکوت» به کتابت ۷۵۴ در کلام که شرح علامه حلی بر کتاب یاقوت ابراهیم بن نوبخت است، و «معارج الفهم فی شرح النظم»، از دیگر نسخه‌های نفیس کتابت‌شده در قرن هشت است.

فاضل هاشمی با این توضیح که در گنجینة کتب خطی، بعضی از آثار علامه حلی موجود است که توسط ابن خاتون عاملی وقف شده، ادامه داد: این دو اثر که کتابت آن به قرن ۹ برمی‌گردد، یکی «ایضاح المقاصد من حکمت عین القواعد» شرح حکمة العین کاتبی قزوینی، در حکمت و فلسفة اسلامی، و دیگری «استقصاء النظر فی القضاء و القدر» در حکمت و کلام وقف سال ۱۰۶۷ است که مصدّر به نام سلطان محمد خدابنده است.

وی از نسخه دیگری که به نام سلطان محمد الجایتو تألیف شده و از کتب استدلالی اعتقادی شیعه است، یاد و تصریح کرد: عنوان این اثر، «نهج الحق و کشف الصدق» است؛ نویسنده در این کتاب تلاش کرده تا موارد اختلاف اهل سنت با قرآن و سنت در اصول و فروع دین را بیان کند و حقانیت تشیع را با بیان ادلّه اثبات کند که بر آن، قاضی فضل بن روزبهان از علمای اهل سنت ردّی نوشته و قاضی نورالله شوشتری بر آن رد، ردّ دیگری به نام «احقاق الحق» تألیف کرده است.

رییس ادارۀ مخطوطات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، با بیان اینکه کتاب «باب حادی عَشْر» علامه حلی، کتاب کلامی معروف شیعی بوده و شروح زیادی بر آن نوشته شده است، یادآور شد: نسخه نفیسی از آن به کتابت قرن ۹ در آستان قدس رضوی موجود است که توسط خواجه شیر احمد تونی، از واقفان عمده آستان قدس، در ۹۹۶ وقف این آستان شده است.

فاضل هاشمی با بیان اینکه تمام شروحی که بر «باب حادی عَشْر» نوشته شده، در آستان قدس رضوی موجود است، گفت: از دیگر تألیفات مهم‌ علامه، شرحی بر تجرید خواجه نصیرالدین توسی با نام «کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد» است که نسخه‌ای از آن که در ۷۴۵ برای محمد اسفندیاری آملی کتابت شده، از نسخ نفیس کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی است.

ابومنصور جمال‌الدین، حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی معروف به علامه حلّی، از علمای شیعه قرن هشتم قمری، در ۲۹ رمضان ۶۴۸ قمری در شهر حله به دنیا آمد. مناظرات و آثار او موجب گرایش سلطان محمد خدابنده به تشیع و رواج مذهب شیعه در ایران شد. وی دارای تألیفات بسیاری در علوم فقه، اصول، عقاید، فلسفه، منطق، دعا و... بوده و نخستین کسی است که به علت فضل و دانش بسیارش با لقب آیت‌الله خوانده شد.

آرمان هیأت