حسین جمشیدی*: در زمان کوتاهی که تا شروع ماه محرم و سوگواری امام سوم شیعیان باقی مانده است، این وظیفه را بر خود دیدم که در حد و اندازه‌های دانش اندک خود تحلیلی جامعه‌شناختی بر کارکرد‌های اجتماعی این آیین سوگواری شیعیان داشته باشم. رفته‌رفته جامعه ایران یکپارچه مهیای ابراز عشق و اظهار ارادت به مفهومی عظیم و برجسته به نام حسین(ع) و آرمانی کهن و دیرینه و مقدس به نام عاشورا می‌شود.
مراسم‌های دینی و آیین‌های سوگواری مختلف امری معمول و متداول در تمام ادیان و مذاهب مختلف در دنیای بشریت است اما بدون اغراق و بزرگ‌نمایی، محرم و مراسم سوگوارانه آن، در جهان کم نظیر و بی‌همتاست. بدون شک و با قاطعیت، آیین عزاداری برای امام سوم شیعیان بزرگ‌ترین آیین سوگواری است که جهان معاصر به خود دیده است. اگرچه تمام شیعیان در کشورهای مختلف دنیا در این ماه به سوگواری می‌پردازند اما در کشور‌هایی مانند ایران، عراق، پاکستان و... این سوگواری جنبه‌ای اساسی‌تر دارد. مراسم دینی و آیین‌های عزاداری اینچنینی دارای کارکرد‌های مختلف دینی و اجتماعی هستند که درباره آنها (خصوصا کارکرد‌های دینی) کتاب‌ها و مقالات بسیاری منتشر شده است.
در اینجا سعی بر آن است تا به اختصار و صراحت با کارکردهای اجتماعی سوگواری محرم آشنا شویم. سوگواری در جوامع شیعی دارای کارکرد‌های آشکار و پنهان مختلفی است که آن را ماندگار کرده است، زیرا بنا به منطق کارکردگرایی در جامعه‌شناسی یک وضعیت فرهنگی تا زمانی که دارای کارکرد اجتماعی است از پویایی و هیجان اجتماعی نیز برخوردار خواهد بود. (ریتزر ۱۳۸۴:۱۱۹) به این معنا که اگر یک وضعیت فرهنگی کارکرد خود را از دست بدهد رو به فراموشی و خاموشی خواهد رفت. در ادامه به اختصار به کاردکردهای اجتماعی محرم می‌پردازیم:
۱- افزایش کنترل اجتماعی: اصطلاح کنترل اجتماعی به وضعیتی اشاره دارد که به دنبال آن فرد از حیث اعمال و رفتار خود به واسطه گروه‌های اجتماعی و جامعه‌ای که به آن تعلق دارد، تابع شروط و دچار محدودیت‌هایی است. آیین سوگواری محرم به متراکم شدن وجدان جمعی کمک می‌کند. حضور افراد مختلف در آیین‌ها بیانی است از تاکید دوباره آنها به ارزش‌ها و در نهایت افزایش جذب اجتماعی و همین تاکید بر ارزش‌ها و افزایش پیوندهای اجتماعی به معنای افزایش نظارت جامعه بر فرد و در نهایت افزایش کنترل او است.
۲- ایجاد پیوند میان‌نسلی: یکی از معضلات عمیق که امروز جوامع گوناگون با آن درگیر هستند شکاف نسلی و به دنبال آن اخلال در امر جامعه‌پذیری و در نهایت متلاشی شدن جامعه است. در جوامع سنتی مشارکت در آیین‌های مختلف مذهبی می‌تواند یک راه‌حل مناسب برای حل این مشکل باشد به صورتی که افراد را از خویشتن به جامعه معطوف کند تا افراد به همانندسازی با جامعه بپردازند. سوگواری برای امام حسین یک آیین فراگیر است که شرکت‌کنندگان در آن از نسل‌های مختلف جامعه هستند. در چنین اجتماعی جنسیت و سن معنا ندارد و این موضوع امکان مناسبی برای پیوند بین‌نسلی در جامعه فراهم می‌کند. علاوه بر آن نوعی تعامل و جامعه‌پذیری رخ می‌دهد و این امر می‌تواند موجبات استمرار فرهنگ شود و همچنین انتقال فرهنگ را از نسلی به نسل دیگر به دنبال داشته باشد.
۳- افزایش مشارکت اجتماعی: این امری بدیهی است که امروز به دلیل عوامل مختلف مشارکت اجتماعی در کشور تا حد زیادی کاهش یافته است اما در ماه محرم شاهد افزایش چشمگیر مشارکت اجتماعی در بین اقشار مختلف جامعه هستیم. در ماه محرم افراد در هر جایگاه و طبقه‌ای که هستند به صورت خودجوش سعی می‌کنند در حد توان خود باری از دوش دیگران بردارند. نمونه چنین مشارکت‌هایی را می‌توان در آماده‌سازی مساجد و خیابان‌ها در نزدیکی ماه محرم مشاهده کرد.
۴- به وجود آمدن نوعی انفاق: در ماه محرم مردم جامعه در حد توان مالی خود اقدام به کمک‌های گوناگون به نیازمندان و همچنین طبخ غذا‌های نذری می‌کنند. در حالی که در شرایط عادی بسیاری از افراد حاضر به کمک‌های اینچنینی نیستند اما با فرا رسیدن ماه محرم شاهد نوعی انفاق در جامعه هستیم که افراد از مال خود نیاز دیگران را تامین می‌کنند. هرچند انتقادات زیادی بر نحوه انجام این انفاق‌ها و پذیرایی‌ها وارد است که در بسیاری از موارد این سفره به جای نیازمندان در محضر اغنیا پهن می‌شود اما این مساله تغییری در اصل ماجرا ایجاد نمی‌کند.
۵ - تغییر در نقش‌ها: در حالت عادی ما توقع یک نوع رفتار خاص را از افراد مختلف داریم. برای مثال توقع این را نداریم که نماینده مجلس شهرستان ما در مراسمی عادی که در مسجد جامع شهرستان برگزار می‌شود، به جفت کردن کفش‌های حاضران در مجلس مشغول باشد! در واقع در حالت عادی افراد براساس منزلت اجتماعی خود که شامل سطح سواد، میزان درآمد، منصب اداری و... است، رفتار می‌کنند. در واقع افراد طبق نقش‌های خود رفتار می‌کنند اما در محرم شاهد آن هستیم که نقش‌های افراد تغییر می‌کند و در پی آن رفتار آنها نیز دچار تغییر می‌شود. برای مثال در ماه محرم در هیاتی شاهد آن هستیم که پزشکی در حال جفت کردن کفش‌های حاضران یا مسؤولی در حال ریختن چای برای افراد رهگذر است. اینها نقش‌هایی هستند که افراد در حالت عادی به هیچ‌وجه آن را نمی‌پذیرند ولی در ماه محرم مشاهده می‌شود عموما به صورت خودجوش نقش‌های اینگونه را می‌پذیرند و رفتار خود را مطابق آن نقش تغییر می‌دهند. بدون شک محرم دارای کارکردهای بیشمار دیگری است که در اینجا به آنها اشاره نشد، مانند کاهش بزهکاری، کاهش آسیب‌های اجتماعی، تاثیرات روحی و روانی بر افراد و ... که می‌توان درباره آنها مطالعاتی انجام داد. چیزی که در اینجا اهمیت دارد این است که امروز سوگواری محرم تنها یک آیین دینی نیست، بلکه در جنبه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه رسوخ کرده است. با استفاده از شرایط مناسب مهیا شده در ماه محرم می‌توان در سامان بخشیدن به جامعه گامی بزرگ برداشت. در پایان قابل ذکر است علاقه به امام حسین علیه‌السلام و احترام به حرکت ایشان در واقعه عاشورا مختص فرهنگ مسلمانان نیست. در همه ادیان می‌توان علاقه به آن حضرت را پیدا کرد. در زرتشت هم افرادی را می‌توان پیدا کرد که در عاشورا به احترام امام حسین علیه‌السلام و حرکت او به سوگ می‌نشینند یا در نشست‌های عزاداری شرکت می‌کنند. کم نیستند زرتشتیانی که همواره در دهه عاشورا به مساجد مسلمانان می‌روند و در مراسم آنها برای مظلومیت بزرگ شهید مسلمانان اشک می‌ریزند و در روز عاشورا به سینه‌زنی برای این انسان آزاده می‌پردازند.  همچنین می‌توان تاثیر امام حسین (ع) را بر افراد برجسته دنیا ملاحظه کرد همانطور که گاندی رهبر پرآوازه هندی‌ها می‌گوید: من زندگى امام حسین علیه‌السلام، آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خوانده‏ و توجه کافى به صفحات کربلا کرده‌ام و بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز شود، باید از سرمشق امام حسین پیروى کند.
*کارشناس جامعه‌شناسی