آرمان هیأت - عاشورانامه

قیام و فداکاری سرور شهیدان، امام حسین علیه السلام از یک رخداد تاریخی به یک فرهنگ تبدیل شده است: فرهنگ عاشورا. اینک عاشورا نه فقط یک روز، بلکه نماد و نام یک فرهنگ گرانسنگ شده است.

قيام و فداكارى سرور شهيدان، امام حسين‏ علیه السلام از يك رخداد تاريخى به يك فرهنگ تبديل شده است: فرهنگ عاشورا. اينك عاشورا نه فقط نام يك روز، بلكه نماد و نام يك فرهنگ گرانسنگ است. تاكنون هزاران كتاب و دهها هزار مقاله در اين باره نوشته شده و اين سير با سرعت دم ‏افزونى پيش می‏رود. برخى پژوهندگان نقد عمر خويش را وقف فرهنگ عاشورا كرده ‏اند و اكنون عاشوراشناسى به يك رشته علمى تبديل شده است.
همه پژوهش ها، در يك تقسيم‏بندى كلّى، به دو بخش تقسيم مى‏شود: پژوهش هاى موضوع ‏محور و پژوهشهاى مسأله ‏محور. پژوهش هاى نخست به آثارى اطلاق می‏شود كه به يك موضوع دامنگستر، از آغاز تا پايان آن، مى‏ پردازد. پژوهش هاى دوم شامل آثارى است كه به يك مسأله جزئى از يك موضوع عام مى ‏پردازد. امتياز پژوهش هاى مسأله‏ محور اين است كه در آن كلّى‏ گويى نمى ‏شود و ضمن پرداختن به يك موضوع جزئى، زوايا و خفاياى آن با دقّت بسيار كاويده مى‏ شود.

مقاله، ظرف بسيار مناسبى براى پژوهش هاى مسأله‏ محور است و چه بسيار تدقيقاتى در مقالات وجود دارد كه در كتابها يافت نمى‏ شود. گذشتگان ما، از آنجا كه فاقد پديده ‏اى به نام مطبوعات بودند، از اين ظرف نيز محروم بودند و غالب آثارشان موضوع‏ محور بود. اگر چه با نگاشتن رساله ‏هايى بر اين محروميّت غالب مى‏ شدند، باز هم مجال نشر گسترده آن را نداشتند.

امروزه با وجود و وفور مطبوعات، شاهد پديده‏ اى به نام مقاله‏ نويسى هستيم و بخشى عظيمى از مقالات به امام حسين‏ علیه السلام اختصاص دارد. يك امتياز مقاله بر كتاب اين است كه در مقاله، يك مسأله خاص گزيده و در آن موشكافى مى ‏شود. امروزه كسى كه مى‏ خواهد درباره امام حسين‏ علیه السلام چيزى بنويسد، خود را ملزم نمى‏ بيند كه از ولادت تا شهادت آن حضرت را بررسى كند، بلكه يك مسأله از اين موضوع را برمى‏ گزيند و در همان تحقيق و تدقيق مى‏ كند و حاصل كارش را عرضه مى ‏دارد. چنين بسترى براى گذشتگان ما فراهم نبود و لاجرم هر كه مى ‏خواست در باره آن حضرت تأليفى كند، از ولادت آغاز و به شهادت ختم مى‏ كرد. نتيجه اينكه نمى ‏توانست در برخى مباحث، توقّف و تدقيق كند و به همان كلّيّات و مشهورات اقتصار مى‏ كرد.

در عصر حاضر، با پيدايى مطبوعات، مقالاتى مسأله ‏محور در باره امام حسين‏ علیه السلام فراهم آمده كه بسيار ارزنده و آموزنده است. كتاب حاضر به هدف گردآوردن اين مقالات و احياى آنها پديد آمده است.

متأسّفانه جامعه دينى ما، چنانكه بايد، با مطبوعات خو نگرفته است و به مقالات چندان وقعى نمى‏ نهد. بسيار ديده مى ‏شود كه محقّقانى، سالها در يك موضوع تتبّع مى‏ كنند و در بسيارى از كتابها دقيق مى‏ شوند، امّا يكسره از مقالات اعراض مى‏ كنند و به هيچيك از مجلّه ‏هاى تخصّصى رجوع نمى‏ كنند. اين عدّه مى‏ پندارند كه تحقيق علمى فقط در كتاب است و مقاله چيزى جز مطالب سردستى و سرسرى نيست. پيداست كه اين پندار نتيجه عدم مراجعه به مجلّه‏ هاى تخصّصى است و ناآشنايى با اين پديده جديد.
نياز به تفصيل نيست كه چه بسيار موشكافي ها و باريك‏ بيني هايى در مقالات وجود دارد كه در كتابها ملاحظه نمى‏ شود. به همان دليلى كه گذشت؛ يعنى مسأله‏ محور بودن مقالات. معمولاً نوآوري هاى علمى و نظريّه‏ پردازي هاى آكادميك در ميان مقالات جوانه مى‏ زند و از آنجا به كتابها راه مى‏ يابد. پس اين تأسّف بجاست كه مى‏ نگريم برخى محقّقان، براى پژوهش در يك موضوع، به ده ها و صدها كتاب رجوع مى‏ كنند و به مقالاتى كه در آن باره نوشته شده است، هيچ اعتنايى نمى‏ كنند.
راست اينكه در باره حيات و قيام امام حسين‏ علیه السلام تاكنون ده ها هزار مقاله به فارسى نوشته شده است. همه اين مقالات، همسنگ و در يك سطح نيستند، بلكه برخى از آنها سرآمد ديگر مقالات هستند. هيچ عاشوراپژوهى نيست مگر اينكه بايد بدين مقالات رجوع كند؛ امّا سوگمندانه بعضى از آنها در لابلاى مطبوعات و مجموعه‏ ها و كتاب ها پنهان است.

كتاب حاضر شامل گزيده‏ایى از بهترين مقالات فارسى در باره حيات و قيام امام حسين‏ علیه السلام و فرهنگ عاشوراست. اغلب مطالب اين كتاب را مقالات مستقل تشكيل مى‏ دهد، امّا گاه چكيده‏ایى از يك كتاب، و يا پاره‏ایى از آن كه مشتمل بر بحثى مستقل است، برگزيده شده است.

اين كتاب شامل هفتاد مقاله از ميان هزاران مقاله است و كوشيده شده بهترين آنها برگزيده شود. معيار ما براى گزينش مقالات عبارت است از:
1. غناى علمى و اشتمال آن بر توصيف جامع يك مطلب.
2. تحليل و نظريّه ‏پردازى و مطالعه انتقادى يك موضوع.
3. نوآورى و ابداع و ارائه نگرشى جديد.
4. گزارش دقيق و بى‏ طرفانه از يك موضوع.

همه مقالات اين مجموعه، بر پايه يك يا چندين معيار فوق برگزيده شده است. به عبارت ديگر، هيچ مقاله‏ اى نيست كه حدّاقل يكى از اين معيارها را نداشته باشد. به ضرس قاطع مى‏ توان گفت كتاب حاضر، مانع است و هيچ مقاله ضعيفى در آن يافت نمى‏ شود. البتّه مهم بودن يك مقاله و گزينش آن براى اين مجموعه، لزوماً به معناى آن نيست كه همه مطالب آن صحيح است. چه بسا مقاله‏ اى شامل ديدگاهى باشد كه گردآورنده آن را صحيح نمى ‏شمارد، امّا در عين حال، مهم و جالب توجّه است و عاشوراپژوهان بايد بدان رجوع كنند.

مقالات كتاب حاضر را به پنج دسته مى‏توان تقسيم كرد:
1. مقالاتى كه شامل گزارشى توصيفى از حيات و قيام امام حسين‏ علیه السلام است.
2. مقالاتى كه عهده‏ دار هدف‏شناسى امام است و در آن از فلسفه قيام آن حضرت و انگيزه‏ ها و اهداف وى سخن رفته است.
3. مقالاتى كه درباره عزادارى و مرثيه و فرهنگِ شكل گرفته پيرامون عاشوراست.
4. مقالاتى كه ويژه كتابشناسى و مطالعه انتقادى منابع عاشورايى است.
5. مقالاتى كه به مطالعه موردى درباره امام حسين‏ علیه السلام پرداخته است، و نيز مقالاتى كه بيرون از چهار بخش فوق است، امّا ويژه امام حسين‏ علیه السلام و عاشورا.

مناسب است توضيحى در باره هر دسته از مقالات آورده شود: بخشى از مقالات، عهده‏ دار گزارشى دقيق و دور از پيرايه‏ ها، در باره حيات و قيام امام حسين‏ علیه السلام است. محض نمونه مى‏ توان به مقاله «عظمت حسين بن على»، «سيره امام حسين در كربلا»، «امام حسين و قيام عاشوا» و «از حيات تا شهادت امام حسين» اشاره كرد.
در دسته ‏اى ديگر از مقالات به هدف‏شناسى امام حسين‏ علیه السلام پرداخته شده است. اين مقالات را مى‏ توان به دو بخش تقسيم كرد: در بخشى از مقالات، از اهداف كلّى امام حسين‏ علیه السلام سخن رفته است؛ مانند احياى دين، اصلاح امور امّت، امر به معروف و نهى از منكر. در بخشى ديگر از مقالات، سخن در اين باره است كه امام از چه طريقى مى‏ خواست اهداف فوق را تأمين كند: با شهادت، يا حكومت و يا امورى ديگر. به عبارت ديگر، هدف آن حضرت در هجرت از مدينه به مكّه، و از آنجا به طرف كوفه، چه بود: شهادت، يا حكومت، يا اعتراض به نظام خلافت با علم به شهادت. در اين بخش، مقالاتى متعدّد با ديدگاه هايى متفاوت ارائه شده است. از جمله مى‏توان بدين مقالات اشاره كرد: «تنزيه ابوعبدالله»، «حكمت شهادت سيّد الشّهداء»، «بحثى كوتاه در باره علم امام»، «شناخت هدف سيّد الشّهداء»، «تطبيق قيام امام حسين با موازين فقهى»، «اسرار و آثار واقعه كربلا» و «انگيزه‏هاى قيام عاشورا».

بخشى ديگر از مقالات اين مجموعه در باره سوگوارى و مرثيه‏ سرايى و فرهنگ عزادارى و بايدها و نبايدهاى آن است. در اين بخش ضمن تأييد اين سنّت و تبيين مستندات شرعى آن، به نقد پاره ‏اى از خرافات و تحريفات پرداخته شده است. براى نمونه مى ‏توان بدين مقالات اشاره كرد: «مستندات روايى فرهنگ گريه»، «ارزيابى گريه»، «عزادارى، بدعت يا سنّت»، «پژوهشى در حديث قتيل العبره»، «صدق در مقتل‏ خوانى» و «اصلاح سوگوارى».

دسته‏ اى ديگر از مقالات ويژه كتابشناسى و مطالعه انتقادى منابع عاشورايى است. در اين بخش، ضمن گزارشى از سير مقتل‏ نويسى و معرّفى توصيفى و تحليلى برخى مقاتل، به نقد بعضى از منابع ضعيف پرداخته و نمونه‏ هايى از تحريفات آن تبيين شده است. از جمله مى‏ توان از اين مقالات ياد كرد: «سير تحوّل مقتل‏ نگارى»، «سيرى در مقتل‏ نويسى»، «كتابنامه حسينى»، «كتابشناسى كتابشناسي هاى امام حسين‏ عليه السلام»، «ابو مخنف و سرگذشت مقتل وى» و «منابع تحريف‏ پراكن».
برخى ديگر از مقالات اين مجموعه، تك‏ نگارى در باره يكى از ابعاد شخصيت امام حسين‏ علیه السلام و يا مطالعه موردى در باره عاشوراست. محض نمونه مى‏توان به اين مقالات اشاره كرد: «امام حسين در قرآن كريم»، «حسين منّى و انا من حسين»، «نگرشى مقايسه ‏اى بر قيام امام حسين و عبدالله بن زبير»، «پژوهشى در حديث قتيل العبره».

كتاب حاضر به اهتمام مركز مطالعات راهبردى خيمه و با همكارى عدّه‏ اى از كارشناسان فراهم آمده است. اين مركز، كه به هدف عاشوراشناسى و گسترش فرهنگ آن تأسيس شده، ضمن انتشار مجلّه‏ اى تخصّصى با عنوان خيمه، عهده ‏دار انتشار يك سلسله آثار در باره امام حسين‏ علیه السلام است.
كتاب حاضر، كه در پنج جلد عرضه مى‏شود، نخستين اثر از انتشارات اين مركز است كه به اهتمام آقاى محمّد اسفنديارى و با همكارى سيّد على اكبر حسينى و وحيد روح الله پور فراهم آمده است.

هدف از انتشار كتاب مزبور اين است كه عاشوراپژوهان، مهمترين مقالات در اين باره را در ضمن يك مجموعه آسان‏ ياب، در اختيار داشته باشند. گزينش برترين مقالات و در كنار هم نهادن آنها به صورت موضوعى، معنايى را بازتوليد مى‏كند كه در صورت پراكندگى، فاقد اين خصيصه است. بدان اميد كه كتاب حاضر در حلّ معضلات عاشوراشناسى و بازخوانى اين رخداد تو در تو و ابهام‏ زدايى از آن، مؤثر و مفيد باشد، بمنّه و كرمه.