آرمان هیأت - گزارش اجمالی کتاب «رسانه شیعه»

کتاب- پیمان اسحاقی: در این نوشتار کتاب رسانه شیعه از دیدگاه‌ها و با رویکردهای متفاوت مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. بخش اول نقد این کتاب، ارائه گزارشی اجمالی از آن است.

ویرایش کنونی کتاب رسانه شیعه که در بهار سال ۱۳۷۸منتشر شد ^۱، مورد نقد و بررسی‌های چندی قرار گرفته است ^۲. از آنجا که این کتاب در بررسی پدیده‌های «آیین‌های سوگواری»، «هیئت‌های مذهبی» و‌ «سوگواری حسینی» پا را فراتر از مطالعه ابعاد اجتماعی/فرهنگی نهاده، نقدها و بررسی‌ها درباره این کتاب نیز رویکردهایی غیر از رویکردهای اجتماعی/فرهنگی و به تبع جامعه‌شناختی/مردم‌شناختی را اختیار کرده‌اند. طُرفه اینکه نقدها با رویکردهای اجتماعی/فرهنگی و به تبع جامعه‌شناختی/مردم‌شناختی کمترین درصد بررسی‌ها درباره این کتاب را تشکیل می‌دهند.

در مقالات با عنوان فروست «بررسی کتاب رسانه شیعه» قصد داریم با تمرکز بر شماری از ابعاد مغفول مانده فوق‌الذکر به بررسی این کتاب بپردازیم. اولین نوشتار از این سلسله، با عنوان گزارش اجمالی «رسانه شیعه»، در پی آن است که خلاصه‌ای از اصلی‌ترین مفاهیم و دیدگاه‌های نویسنده کتاب را به خوانندگان ارائه نماید. بدیهی است در این نوشتار آرا نویسنده مورد نقد قرار نمی‌گیرد، برخی ویژگی‌های محتوائی کتاب بررسی نمی‌شود و فحوای این اثر در صورتی غیر از صورت فعلی آن در نظر گرفته نمی‌شود.

کتاب رسانه شیعه از نه فصل تشکیل شده است. فصل‌های این کتاب از نظر تعداد صفحات به صورت نابرابری تقسیم شده‌اند؛ چنانکه برخی از فصل‌های کتاب بسیار مفصل و برخی کوتاهند. این کتاب دارای یک ضمیمه شامل عکس‌هایی درباره موضوعات کتاب می‌باشد. کتاب رسانه شیعه با پیشگفتار نسبتاً مفصلی آغاز می‌شود که در آن مؤلف، چنانکه شایسته است، درباره انگیزه خود از تالیف کتاب، مراحل آماده سازی، روش تحقیق و نیز چکیده‌ای از مطالب کتاب سخن می‌گوید.

مؤلف کتاب بعد از پیشگفتار، فصل اول را «تاریخ تحلیلی تأسیس، تکوین و استمرار آیین‌ها و مجالس سوگواری مذهبی» نامیده است. مؤلف در این فصل بر آن است که گزارشی تاریخی از سوگواری «حسینی» در ایران و اندکی خارج از ایران را ارائه نماید. این فصل سوگواری حسینی را از «آغاز» آن بررسی می‌کند و به دنبال یافتن اسنادی درباره برگزاری این مجالس در طول تاریخ است. در فصل اول، ابتدا اشاره‌ای کوتاه به وقایع رخ داده به فاصله کمی از شهادت امام حسین (ع) می‌شود؛ سپس مجالس آغازین سوگواری و عزاداری بر امام حسین (ع) بیان می‌گردد. از آن پس «عزاداری در دوران زندگی امامان شیعه» ذکر می‌شود.

ذکر تاریخ این مجالس عزاداری نیز به تناظر تقدّم و تأخّر زمانی ادمه معصومین (ع) است. از آن پس مؤلف «از میان خیل مرثیه‌سرایان و مداحان معاصر پیامبر اکرم و امامان شیعه» هفت شاعر را انتخاب می‌کند و شرح‌حال مختصری از ایشان را بیان می‌داند و شماری از اشعار برجسته آنها را درون «قاب‌ها» ^۳ می‌آورد. «عزاداری اهل بیت» در ایران بخش بعدی این فصل است. در این بخش عزاداری در ایران در دوران آل‌بویه، سلجوقیان، مغولان،‌تیموریان، صفویان، افشاریان،‌ زندیان،‌ قاجاریان،‌ پهلوی و انقلاب اسلامی بررسی و معرفی شده ‌است.

در تاریخ عزاداری پیش از انقلاب اسلامی، بخش قاجاریان، احتمالاً به سبب کثرت نسبی منابع و اسناد نسبت به دوره‌های تاریخی متقدم، نزدیکی به زمان حال که موضوع تحلیل مؤلف کتاب است و یا اهمیتی که نویسنده نسبت به آن دوره قائل بوده، به صورت آشکاری مفصل‌تر است. در بحث از تاریخ عزاداری در دوران قاجاریه با قاب‌های متعددی مواجه هستیم که بخش اساسی دلالت‌های تاریخی مسائل مطرح شده را بر عهده دارند.

دوران پس از انقلاب اسلامی، احتمالا‍ً به دلائلی که دوره قاجاریه نزد مؤلف دارای اهمیت است،‌ از برخی دوره‌های زمانی مفصل‌تر مورد بحث قرار گرفته است. مؤلف کتاب «مجالس سوگواری مذهبی» در این دوره را در بخش های چندی مورد بحث قرار داده است. برخی از این بخش‌ها، زمانی و برخی دیگر مفهومی است. «ظهور هیئت‌های انقلابی»،‌«دوران جنگ تحمیلی»، «دوران پس از جنگ تحمیلی»، «ظهور هیئت‌های انقلابی دوران پس از جنگ تحمیلی»، ‌«انتخابات ریاست جمهوری خرداد ۱۳۷۶»، «جریان‌های اجتماعی مؤثر بر تکوین هیئت‌ای عامه‌پسند»، «ظهور جریان‌ مداحی عامه‌پسند»، «مداحی عامه‌پسند انقلابی»،‌ «افول هیئت‌های عامه» بخش‌هایی است که مسئله عزاداری‌های پس از انقلاب اسلامی تحت این عناوین مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

فصل دوم کتاب با عنوان «کلیات ومفاهیم» همانگونه که از نامش بر‌می‌آید، برخی از اساسی‌ترین مفاهیمی که در بررسی سوگواری‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد را مورد مداقّه قرار داده است.

در این فصل«فرهنگ خواس و فرهنگ عامه»،‌ «دین»، «دینداری»، «مناسک دینی و آیین‌های دین‌داران»، «آیین سوگواری شیعیان»،‌«هیئت‌های مذهبی» به عنوان ‌«مفاهیم اساسی»؛ نیز ‌«کارکرد»،‌ «سازمان»، ‌«مخاطب»، «الگوی دین‌داری»، «متولیان هیئت‌های مذهبی»،‌ «مداحی» و ‌«ادبیات» تحت عنوان‌ «عناصر هویتی هیئت‌های مذهبی» با ارجاع به آثار و پژوهش‌های عمدتاً جامعه‌شناختی مورد بررسی قرار گفته‌اند. مؤلف معتقد است که «مجالس و هیئت‌های مذهبی» دارای کارکردهای آشکار و پنهانی بوده‌اند.

از نظر وی نقش‌آفرینی سیاسی، اسوه‌سازی، تقویت باورهای دینی کارکردهای آشکار این مجالس و تقویت همبستگی اجتماعی، تثبیت نظام اخلاقی، حفظ الگوی جامعه، کارکرد فراغتی، تسکین آلام و تخدیر مصائب فردی و اجتماعی را کارکردهای پنهان این مجالس و هیئت‌ها می‌داند. از نظر سازمانی مؤلف بر آن است که در دوران حیات امامان شیعه، «پیدایش و تکوین سازمان اولیه» مجالس و هیئت‌های مذهبی، در دوران آل‌بویه: «پیدایش دسته‌ها اشکال ابتدائی» ایشان، در دوران مغول: «استقرار مکانی» آنان، در دوران تیموریان: «عنوان یافتن مجالس عزاداری»، در دوران صفویه: «ظهور ابزار آلات و رسوم و آیین‌های جدید»، در دوران قاجار: «رشد کمّی و کیفی آیین‌های مذهبی» و در دوران انقلاب اسلامی: «انقلاب در ساختارها» ویژگی‌ سازمانی مجالس و هیئت‌های مذهبی بوده است. وی در این فصل متولیان هیئت‌های مذهبی را واعظان، ذاکران و بانیان تشخیص داده و آنچه را اشتغالات عمده هر یک از این متولیان می‌دانسته ذکر کرده است.

از این پس فصل‌های کتاب تخصصی‌تر و دقیق‌تر به موضوع هیئت‌های مذهبی در دوران بعد از انقلاب می‌پردازند. به عنوان نمونه در فصل‌ سوم هیئت‌های مذهبی بر اساس نوع «سازمان» و «مخاطب» گونه‌بندی می‌شوند. محسن حسام‌مظاهری ترجیح داده تا سازمانِ هیئت‌های مذهبی را از جهت نوع، ثبات، پیچیدگی، محل [و مکان]، میزان سازماندهی، محوریت، استمرار، گستردگی، نسبت با سازمان مرتبط و موقعیت جغرافیایی سازمان بررسی کند.

در ادامه این فصل، او هیئت‌های مذهبی را از نظر مخاطب، بر اساس گزینش مخاطب، جنسیت مخاطبان، گروه سنی مخاطب، گروه اجتماعی مخاطب و قشربندی اجتماعی مخاطب بررسی کرده است. در پایان با استفاده از الگوی «ساختی-کارکردی» هیئت‌های مذهبی را تقسیم‌بندی کرده است.

وی بر آن است که هیئت‌های مذهبی از نظر نوع سازمان رسمی یا غیررسمی، از نظر ثبات سازمان ثابت یا موقتی (موسمی)، از نظر پیچیدگی سازمان ساده یا مرکب (پیچیده)، از نظر محل سازمان مذهبی، عمومی یا خصوصی، از نظر قدمت سازمان سنتی یا جدید (نوپا)، از نظر میزان سازمان‌دهی به شدت سازمان‌یافته، کمتر سازمان‌یافته یا بسیار کم‌سازمان‌یافته، از نظر محوریت سازمان، با محوریت شخص، گروه یا محل، از نظر استمرار سازمان مستمر یا مقطعی، از نظر گستردگی سازمان محوری یا فرعی، از نظر نسبت با سازمان مرتبط کلّی یا جزئی و از نظر موقعیت جغرافیائی شهری یا روستائی هستند.

او با رویکرد مخاطب‌محور و بر اساس گزینش مخاطب، هیئت‌ها را عمومی و خصوصی، از نظر جنسیت مخاطبان آنها را عمومی، زنانه و مردانه، از جهت گروه سنی مخاطب آنان را نوجوانان، جوانان و عموم، از نظر گروه اجتماعی مخاطب، با مخاطبین از گروه‌های خاص و عام و از نظر قشربندی اجتماعی مخاطب، مجالس و هیئت‌های مذهبی را پایین، متوسط (عموم) و بالا می‌داند. با این وصف و با اتخاذ رویکردی «ساختی-کارکردی» دست به نوعی گونه‌بندی می‌زند و اساس تحلیل‌های بعدی خود را این گونه‌بندی قرار می‌دهد: او بر اساس الگوی ساختی-کارکردی هیئت‌های مذهبی ایرانی را سنتی، انقلابی و عامه‌پسند می‌داند و البته تا اندازه‌ای شبه‌هیئت‌ها را نیز گونة چهارمی در این تقسیم‌بندی می‌پندارد.

بار دیگر هیئت‌های سنتی را سنتی تام و امروزی، هیئت‌های انقلابی آغازین، دوران جنگ و دوران پس از جنگ تقسیم می‌کند. او البته دسته آخر را در دسته‌های کوچکتر عمومی، خصوصی، فعال فرهنگی و رادیکال قرار می‌دهد. بر همین اساس وی هیئت‌های عامه‌پسند را نیز به گونه‌های عمومی (محوری)، خصوصی (خرد) و عامه‌پسند انقلابی تقسیم می‌کند. فصل‌های بعدی این کتاب در حقیقت تفصیل این گونه بندی‌ها و ارائه شواهد و مدارکی درباره ویژگی‌ها و خصائص هر یک از دسته‌بندی‌ها است.

فصل چهارم هیئت‌های مذهبی را به صورتی دقیق‌تر بررسی کرده و بر هیئت‌های سنتی متمرکز شده است. در این فصل مؤلف هیئت‌های سنتی را از جهت سازمان، مخاطب، الگوی دین‌داری، متولیان،‌ مداحی، ادبیات و ارزیابی بررسی شده است. از نظر مؤلف سازمان‌دهی قوی، ثبات زیاد، پیچیدگی به همراه وجود هنجار مکانی و هنجار زمانی ویژگی‌های سازمانی هیئت‌های سنتی است. مخاطبین این هیئت‌ها نیز عام و بزرگسال هستند. الگوی دینداری در این هیئت‌ها براساس تفکیک دیانت از سیاست، مناسکی بودن، فردی بودن بیش‌تر از اجتماعی بودن، آخرت‌گرائی، نقلی بودن و اسطوره‌گرائی متکی است.

وی متولیان این گونه هیئت‌ها را واعظان، ذاکران و بانیان می‌داند. وجود نام آموزش سنتی، حضور هنجارها و قوانین ثابت و محکم، حاکمیت نظام سلسله مراتبی، ابزارمندی و تنوع آیین‌ها و هویت‌های منطقه‌ای از اصلی‌ترین ویژگی‌های مداحی این هیئت‌ها است. از نظر ادبی، مؤلف استفاده از ادبیات سلطنتی، بهره‌گیری از تعابیر طعنه‌آمیز، بهره‌گیری از مفاهیم و واژگان ادبیات عرفانی را از مشخصات زبانی مداحی‌های سنتی می داند؛ همانگونه که درون‌مایه این مداحی را تبیین قضا و قدری واقعة عاشورا، تفسیر عرفانی از عاشورا و رویکرد اسطوره‌ای برمی‌شمارد.وی در ارزیابی این هیئت‌ها طیف‌های حامی و منتقد این هیئت‌ها را برمی‌شمارد.

فصل پنجم به گونه‌ای دیگر از هیئت‌های مذهبی یعنی هیئت‌های انقلابی دوران جنگ می‌پردازد. مؤلف در این فصل نیز، کارکردها، سازمان، مخاطب، الگوی دین‌داری، متولیان، مداحی و ادبیات هیئت‌های انقلابی دوران جنگ را بررسی کرده و در نهایت به ارزیابی این نوع هیئت‌ها می‌پردازد. وی حفظ و تقویت روحیة رزمندگان و جهت‌دهی به آنان، تبلیغات به نفع جریان جنگ، سالم‌سازی مناسبات اجتماعی و جهت‌دهی به آنها و حفظ و تقویت ارزش‌های انقلاب اسلامی در جامعه را از کارکردهای این هیئت ها برمی‌شمرد.

از نظر او ویژگی‌های اصلی سازمان هیئت‌های انقلابی دوران جنگ، سادگی، ثبات کم، ظهور هنجار مکانی جدید و استمرار زمانی است. مخاطبان این هیئت‌ها نیز افرادی با گرایش انقلابی هستند. در این هیئت‌ها غلبه حضور با مردان و جوانان است و حضور طبقات فرودست پررنگ است. از نظر الگوی دین‌داری شرکت‌کنندگان در این گونه هیئت‌ها دین را به مثابة ایدئولوژی درنظر می‌گیرند، دینداری آنها حماسی و مبارزاتی است، داعیه جهان‌گرائی داردة بر عدالت‌خواهی تأکید دارد و اجتماعی و نه فردی است.

وی اسامی شماری از واعظان، ذاکران و بانیان این هیئت‌ها را نیز ذکر می‌کند. از نظر مؤلف، شکستن قالب‌های مداحی کلاسیک و حرفه‌ای ویژگی مداحی این هیئت‌ها است. از نظر مشخصات زبانی ادبیات مداحی این هیئت‌ها ورود مفالهیم اصطلاحات روزمره و غیرتاریخی اصلی‌ترین مشخصه این هیئت‌ها است. از سوی دیگر وی تأکید بر الگوی تطابق دفاع مقدس با واقعة عاشورا را اصلی‌ترین درون‌مایه این هیئت‌ها برمی‌شمرد.

او در ارزیابی این هیئت‌ها نیز حامیان و منتقدان این هیئت‌ها را دسته‌بندی می‌کند. فصل بعدی (هشتم) کتاب «رسانة شیعه» هیئت‌های انقلابی را در دوران پس از جنگ بررسی می‌کند. از نظر او این هیئت‌ها دارای پنج کارکرد هستند: حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و شهدا، حفاظت (افراد از جنگ‌بازگشته)، انتقال ارزش‌ها به نسل سوم انقلاب، نقد فضای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور و شکل‌گیری گرو‌ه‌های رادیکال فعال و خودسر مذهبی و انقلابی. از نظر سازمانی نیز این سازمان‌ها دارای ویژگی سازمان‌یابی، پایایی زیاد، سازمان مرکب، ظهور هنجار مکانی جدید و تثبیت هنجار زمانی است.

مخاطبان این هیئت‌ها خاص‌اند، تفکیک جنسیتی ندارند، حضور جوانان و نوجوانان غلبه دارد و مخاطبان به طبقة متوسط تعلق دارند. مخاطبین این هیئت‌ها از نظر دین داعیة نوگرائی دارند،‌ بر وطن‌گرائی تأکید می‌ورزند، به اخلاق، بیش از دیگر ساحت‌های دین می‌پردازند و متساهل و آسان‌گیر هستند. مداحی این هیئت‌ها نیز دارای ویژگی‌هایی است. از جمله این که سِن جایگزین منبر شده، کالاهای فرهنگی جدیدی ظاهر شده، الگوهای تبلیغاتی گسترده و عمومی در این گونه مداحی‌ها پیدا شده و تثبیت گردیده و دارای موسیقی تقلیدی است. زبان شعری این مداحی‌ها بیش از همه بر زیبائی ظاهری اهل بیت (ع) تکیه دارد و از نظر درون‌مایه بر نوستالژی دوران جنگ، گلایه از اوضاع زمانه و کم‌رنگ‌شدن ارزش‌ها تکیه دارد. به عقیده مؤلف «رگه‌هایی از غلوّ» در مداحی‌های این هیئت‌ها قابل مشاهده است و در این مداحی‌ها عنصر انتظار ظهور امام‌زمان (عج) بسیار است. او در ارزیابی نهائی خود از این هیئت‌ها می‌نویسد: «به نظر می‌رسد که نظر حامیان هیئت‌های انقلابی دوران پس از جنگ دربارة رسالت و کارکرد این هیئت‌ها در انتقال فرهنگی ارزش‌های انقلاب به نسل جدید و موفقیت آنها در جذب اقشار مختلف جوانان قابل انکار نیست» (ص 426).

هیئت‌های عامه‌پسند موضوع فصل هفتم کتاب است. مؤلف ضمن بیان اینکه «آمارهای رسمی و غیررسمی موجود از رشد و توسعة بی‌سابقه و تصاعدی هیئت‌های عامه‌پسند در سال‌های اخیر حکایت دارد» (ص ۴۳۱)، حفاظت از مخاطبین، جامعه‌پذیری مجدد، تخلیة روانی و پاسخ به غرایز دوران جوانی را از کارکردهای عمدة این هیئت‌ها می‌داند. از نظر سازمانی نیز این هیئت‌ها دارای سادگی و انعطاف‌پذیری هستند، پایایی کم دارند و از نظر مکانی و زمانی هنجارشکنی کرده اند. این هیئت‌ها مخاطبین خود را گزینش نمی‌کنند، تک جنسیتی هستند و به گروه سنی نوجوان و جوان تعلق دارند. مخاطبین این هیئت‌ها از نظر دینی از مرجعیت رسمی هنجار دینی داعیة استقلال دارند، منفک از شریعت (فقه) عمل می‌کنند، حجتیت عقل نزد آنها اصالتی ندارد، اسوره‌محورند، از تصوف متذثرند، بر انفکاک از سیاست تأکید دارند، فردی دینداری می‌کنند و متساهل و آسان‌گیر هستند.

مداحی این هیئت‌ها دارای موسیقی تقلیدی و عاریتی است، بر قابلیت‌های تکنولوژی صوتی روز متکی است،‌ فضاسازی‌ مجازی انجام می دهد، پدیدة ستاره‌شدن در میان مداحان آنها و پدیده شیفتگی در بین مخاطبین آنها وجود دارد، نظام گستردة توزیع محصولات خود دارد، فاقد شعائر سنتی پیشین است و نمادهای جدید و جایگزین در آنها وجود دارد. از نظر ادبی در زبان مداحی این هیئت‌ها از عبارات‌های عربی، ادبیات سلطنتی، واژگان ادبیات عرفانی و غنایی، واژگان و ادبیات شکسته و محاوره‌ای و واژه‌ها و مفاهیم تحقیرآمیز بهره‌گیری می‌شود. وی بر آن است که غلوّ، تأکید بر جنون‌مندی و بی‌اعتباری عقل، تأکید بر قدرت جسمانی و نیروی پهلوانی، تکیه بر زیبایی ظاهری اهل بیت (ع)، تأکید بر دین شخصی و رواج نوعی لاابالی‌گری و بی‌خیالی و اسطوره‌گرایی عمده‌ترین درون‌مایه‌های مداحی‌های این گونه هیئت‌ها است. در این فصل نیز هیئت‌های عامه‌پسند با معیارهای پیشین ارزیابی شده‌اند و در پایان مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. در این فصل مؤلف با طرح این سؤال که «پدیدة هیئت‌های عامه‌پسند را چگونه می‌توان تبیین کرد؟» با رویکرد بررسی «زیرمجموعة فرهنگ جوانان»، «خرده‌فرهنگ شهری»،‌ «سبک زندگی» و‌ «نمودی از جنبش جوانان» بودن، سعی در پاسخ‌دهی به این سؤال داشته است.

فصل هشتم کتاب درباره «شبه هیئت‌ها» است. به نظر می رسد مؤلف با بررسی این مفهوم در فصلی مجزا تلاش می‌کند تا بر اهمیت این گونه در میان گونه‌‌های مشابه تأکید نماید. او شبه‌هیئت‌ها را «به مثابة نوعی هیجان جمعی و نمودی از جنبش جوانان در سال‌‌های اخیر و نیز در آینده» (ص 510) تعریف می‌کند. او معتقد است: «شبه‌هیئت‌ها عموماً در مناطق مرفه‌نشین برخی شهرهای بزرگ و صنعتی (خصوصاً تهران، بعد اصفهان و مشهد)، و به صورت موقت –اغلب روزهای تاسوعا و عاشورا و شام غریبان- ظاهر می‌شود و اعضای آنها را دختران و پ سران جوان به صورت مختلط تشکیل میدهند.» (ص ۵۱۰) فصل نهم کتاب «جمع‌بندی و نتیجه‌گیری» نام دارد که از محتوائی متناظر با عنوان خود برخورد است. در این فصل، مؤلف رئوس دیدگاه‌ها و برداشت‌های خود از موضوعات کتاب را ذکر کرده است.

کتاب «رسانه شیعه» به عنوان یکی از منابع اصلی در مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی مراسم آیینی، مناسک سوگواری حسینی و هیئت‌های مذهبی به تدریج به جایگاه اصلی خود دست خواهد یافت. با تمامی ویژگی‌های مثبت و ضعف‌های احتمالی، به نظر می‌رسد از این پس هیچ پژوهش جدی در موضوعات سه‌گانه فوق‌الذکر بی‌‌نیاز از استفاده از ایده‌ها، گونه‌بندی‌ها و تحلیل‌های این کتاب نخواهد بود. درباره ویژگی‌های مثبت و ضعف‌های احتمالی این کتاب در نوشتارهای بعدی «بررسی کتاب رسانه شیعه» سخن گفته خواهد شد.

پانوشت:
۱- این کتاب در بهار ۱۳۸۸برای بار دوم منتشر گردید.
۲- مؤلف محترم کتاب، در اقدامی مبتکرانه وبلاگی را به نام http://mediashia.blogfa.com برای جمع‌آوری آرا و نظرات منتقدین تأسیس کرده است. اگرچه عنوان این وبلاگ غلط است و نمی‌تواند به عنوان ترجمة انگلیسی صحیحی از عنوان کتاب درنظر گرفته شود، اما حاوی برخی انتقادها درباره کتاب رسانه شیعه است.
۳- در جای جای کتاب، برخی مطالب تکمیلی درون قاب‌های توضیحی، اسنادی از داعیه‌های نویسنده را تقویت می‌کند یا تفصیلی از اجمال‌های کتاب را بیان می‌دارد.