انسان‌شناسی دینی مخاطب، ضروری‌ترین نیاز رسانه
نویسنده: محمدرضا گلی‌زاده*
11 اسفند 1387 ساعت 9:11
با ظهور و حضور رسانه‌هاي جديد و نظريه‌هاي ارتباطي خاص آنها و البته به تبع شرايط اجتماعي هر دوره، نگاه‌هاي تازه‌اي در خصوص تعامل دين و رسانه شکل گرفته است.
« الَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالاتِ اللهِ وَ يَخشَونَهُ وَلا يَخشَون اَحداً اِلا اللهَ وَ کَفَّي باللهِ حَسيبَاً »
عصر ما عصر رسانه‌ها نام گرفته است. راديو رسانه‌اي گرم، اثرگذار و فرهنگ‌ساز است؛ تبليغ و بيان مفاهيم قرآن و سنت پيام‌آور خاتم و عترت، در عصر رسانه با شناخت مخاطب و تسلط بر رسانه ميسر است.
مي‌گويند: رابطه دين با رسانه، قدمتي حداقل از زمان اختراع صنعت چاپ دارد و از آن زمان، انديشمندان و پيروان هر دو حوزه به دنبال ايجاد ارتباطي صحيح و مؤثر بين دين و وسايل ارتباط جمعي، و سازکاري براي ايجاد رابطه بودند.
تأمل و دقت بر نقش رسانه در اشاعه دين و متقابلاً نقش دين در آسان کردن رابطه ميان مردم و رسانه، سال‌هاست که در علوم اجتماعي و ارتباطات و مطالعه فرهنگی و دين جايگاه ويژه‌اي پيدا کرده است.
با ظهور و حضور رسانه‌هاي جديد و نظريه‌هاي ارتباطي خاص آنها و البته به تبع شرايط اجتماعي هر دوره، نگاه‌هاي تازه‌اي در خصوص تعامل دين و رسانه شکل گرفته است.
از يک سو اندیشمندان ارتباطات، به ارتباط متقابل اين دو حوزه مهم اجتماعي پرداخته و نگاشتند و از سوي ديگر، محققان و پژوهشگران حوزه دين نيز با مطالعه تکنولوژي‌هاي نوين ارتباطي، سعي در برقراري رابطه‌اي مؤثر بين اين دو و نهايتاً انتقال درست و روشن مفاهيم ديني با استفاده از رسانه‌هاي جديد داشته‌اند.
تعامل دين و رسانه، چه به عنوان دو نهاد اجتماعي و چه به عنوان پيام و ابزار انتقال، با توجه به وظايف رسانه‌اي و وجوه مختلف ديني که در سراسر دنيا نسبت به هر کدام از اديان بزرگ وجود دارند، هنوز موافقان و مخالفان بسياري در سراسر دنيا دارد.
برخي معتقدند که ذات دين با رسانه اساساً بيگانه است و نمي‌توان براي تبليغ دين از رسانه بهره جُست. برخي ديگر، رسانه را تنها وسيله‌اي براي انتقال پيام از جمله پيام‌هاي ديني مي‌دانند. اما اکنون انديشمندان هر دو حوزه (دين و رسانه) معتقد به تعامل دين و رسانه هستند.
انديشمندان ـ اعم از مسلمان و غير مسلمان ـ براي دين کارکردهايي در نظر گرفته‌اند. برخي از اين کارکردها عبارتند از:
* کاهش و رفع ناراحتي‌ها- تخليه رواني افراد
* توليد جمعيت و انبساط- دادن آرامش روح به بشر
* نيکو ساختن روابط اجتماعي-پشتوانه تهذيب و اخلاق
* تسلي‌بخش رنج‌ديدگان و ستم‌ديدگان- معنادارسازي عالم هستي – هدايت انسان
* معنابخشي به وجود انساني-پاسخ به سؤالات اساسي – حفظ سامان اخلاقي جامعه
در فرهنگنامه توليد صدا و سيما براي رسانه‌ها، کارکردهايي تعريف شده است: «رسانه‌ها در جهت دستيابي به اهداف خود کارکردي چهارگانه (نقش چهار وجهي) دارند: الف) ارشادي، ب) اطلاعاتي، ج) آموزشي و د) سرگرمي.
برنامه‌هاي ديني و راديوهاي ديني نيز با توجه به کارکرد چهارگانه؛ برنامه‌ها و راديوهايي هستند که به اصول عقايد، احکام دين و فروع آن، تلاوت و تفسير قرآن، ادعيه و شرح ادعيه، احاديث، روايات و ديدگاه‌هاي دين مبين اسلام در مورد هستي بشر، معاد، مباني فلسفه و حکمت اسلام مي‌پردازند و هدف آن اعتلاي بينش اسلامي و اخلاق و گسترش ايمان و معرفت در جامعه است.
طبق اين کارکردها که در هر دو حوزه برشمرده شد، مي‌بينيم اهداف هر دو نزديک به هم و حتي يکسان است؛ بهره‌گيري دين از رسانه براي بيان و انتقال پيام‌هاي خود، غيرمستقيم بر ديگر کارکردهاي رسانه و شيوه رفتار آن هم تأثير گذاشته است.
ارتباط و تعامل دين و رسانه و بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي يکديگر در جهان و زندگي بشر موجب تغييراتي شده است؛ حتي در دو حوزه مربوطه، بسياري از انديشمندان مثل گيدنز، تامسون و ... معتقدند که در دوران جديد زندگي بشري، رابطه دين و رسانه دستخوش تحول شده است.
در ايران اسلامي، بعد از انقلاب شکوهمند اسلامي، دو راديو قرآن و معارف تأسيس شد که مخاطبين بسياري را جذب خود کرد؛ اين دو راديو با رويکردهاي ديني و رسانه‌اي که براي آنها تعريف شده است و با قالب‌هاي برنامه‌سازي که طراحي شده، توانسته‌اند رضايت مخاطب خود (حتي مخاطبان در سراسر دنيا) را جلب کنند.
در حوزه دين، مخاطبان راديو، مخاطبان هدفمندي هستند و به نظر مي‌رسد اين دو راديو توجه ويژه‌اي به موضوع داشته و دارند که توانسته‌اند، اين‌گونه جمعيت کثيري را در جغرافياي ايران، مخاطب خود کنند.
به عنوان مثال، برنامه سحر راديو قرآن در سال 87 بر اساس يک نظرسنجي توانسته است در رتبه اول همه راديوهاي ايران قرار گيرد. مطمئناً اين راديو به نياز و خواسته مخاطب خود توجه کرده و در قالب‌هاي متنوع پيام‌هاي مورد نظر را تأمين کرده است و ديگر اينکه به اقامه معنويت معتقد و پاي‌بند بوده است.
در بحث اقامه معنويت، برنامه‌هاي سحر نمونه مناسبي است. برنامه‌هاي سحر اساساً شنونده را آماده مي‌کند و فضاسازي مناسبي را خلق مي‌کند؛ بنابراین اين آماده‌سازي، آماده‌سازي جهت خلوت انسان با خالق هستي است.
اين آماده‌سازي لحظه‌اي و دقيقه‌اي يا الصاقي هم نيست، بلکه در طول روز تداوم دارد. هر چند خود ماه رمضان اين شرايط را آماده مي‌کند. اما برنامه‌هاي سحر اين شرايط را تلطيف‌تر، دروني‌تر، حسي‌تر و معنوي‌تر مي‌کند؛ درباره مخاطبان و رسانه، دو نوع مخاطب داریم. يک گروه مخاطب جمعيتي که در اصطلاح آنها را دموگرافيک تارگت مي‌ناميم و يک گروه مخاطب رواني ـ اجتماعي به نام ساکروگرافيک تارگت.
تفاوت اين دو گروه در اين است که مخاطبان گروه اول صرفاً شنونده برنامه هستند؛ اما گروه دوم با برنامه ارتباط و پيوند دارند. ژان کازنو درباره ارتباط مخاطب با رسانه مي‌گويد: «هر قدر ميزان استفاده مخاطب از رسانه بيشتر باشد، نشان‌دهنده اين است که مشارکت اجتماعي‌اش هم بيشتر خواهد بود.»
مي‌بينيم که رسانه‌ها مي‌توانند بر پديده‌هاي اجتماعي نقش داشته و تأثيرگذار باشند؛ اساساً يکي از اهداف برنامه‌سازي در راديو و شايد اصلي‌ترين هدف، تأثيرگذاري است؛ لذا تأثيري را که از پخش يک موسيقي، يک ترانه پاپ، يک تصنيف مي‌خواهيم ببخشيم، بايد تفاوت داشته باشد با تأثيري که از پخش يک تلاوت، يک سخنراني مذهبي، پخش نماز، شرح و تفسير آيه‌اي يا قصه‌اي قرآني و ... در نظر داريم.
بنابراين رسانه بايد نگهبان و مراقب نيازهاي معنوي جامعه و هم پاسخگوي نيازهاي انديشه‌اي آن باشد. پخش يک نماز هم پاسخگوي رواني و حسي آن و هم پاسخگوي نيازهاي انديشه‌اي مخاطب است.
اگر رسانه‌ها (صدا و سيما) بتوانند با پخش يک برنامه مذهبي (در شکل‌هاي متنوع و با موضوعات ديني) مخاطب را آماده و ذهن وي را در يک فضاي معنوي قرار دهد و تأثيرگذار باشد و اين تأثيرگذاري عينيت ببخشد، آن برنامه به هدف خود (اقامه معنوي) رسيده و بدون شک برنامه‌اي موفق و مؤثر است که به نظر مي‌رسد راديوهاي قرآن و معارف طي اين سال‌ها با برنامه‌هايي که طراحي و تهيه و پخش کرده، توانسته‌اند به اين هدف مهم برسند.
در راديو معارف برنامه‌هايي چون: جمعه ظهور، فقه و زندگي، عصر جواني، تهيه سخنراني‌هاي مراجع و حضرات آيات عظام، در راديو قرآن برنامه‌هايي چون: آيه‌هاي زندگي، معجزه جاويد، تلاوت‌هاي درخواستي، تبسم قرآن، در مکتب وحي، کيمياي وصل، سروش هدايت، نسيم انس، بوستان معرفت و ... را می توان نام برد.
و البته در راديوهاي ديگر برنامه‌هاي ديني و مذهبي ويژه اذان ظهر، مناسبت‌ها و ... تهيه مي‌شود که قابل توجه است. در راديو ايران، به افق آفتاب، والعصر، صفاي دل، برنامه‌هاي مناسبتي در راديو جوان به : عصر گفتمان، ويژه اذان مغرب، برنامه‌هايي براي ايام ماه مبارک رمضان، محرم و ... می توان اشاره کرد.
در راديو تهران، ويژه اذان ظهر، برنامه‌هاي مناسبتي، سخنراني‌هاي ويژه و ... نیز به چشم می خورد؛ در هر راديو متناسب با رويکرد تعريف شده و مخاطب خود، برنامه‌هاي ديني و مذهبي طراحي و پخش مي‌شود که هر يک بحث جداگانه را مي‌طلبد.
يکي از اساسي‌ترين نيازهاي رسانه در جوامع ديني، شناخت درست و دقيق از انسان‌شناسي ديني مخاطب است. به باور استوارت ام.هوور از پژوهشگران حوزه دين و رسانه که مي‌گويد: «اين انسان‌شناسي [ديني مخاطب] مي‌تواند با تمرکز بر تفکر مربوط به مخاطب به مثابه کنش فرهنگي و اجتماعي آغاز شود.» (هوور:بازانديشي درباره رسانه ،دين و فرهنگ)
اين نظريه به این معناست که پيام‌گير و مخاطب را تنها به عنوان طرف پذيرنده تصور کرد؛ شناخت درست و دقيق از مخاطب در تدوين راهبردها و در نتيجه، اثرگذاري نهايي رسانه‌ها تأثير اساسي دارد؛ مخاطب‌شناسي در تصميم‌گيرهاي کلان رسانه‌اي بسيار کارگشاست.
از مهم‌ترين کارکردهاي رسانه‌هاي گروهي در دنياي امروز، پيام‌رساني و تأثيرگذاري بر مخاطب است؛ ظهور و گسترش فناوري‌هاي جديد ارتباطي از قبيل ماهواره، اينترنت، شبکه‌هاي مختلف تلويزيوني، راديو و رسانه‌هاي مکتوب همواره انسان‌ها را هدف بمباران پيام‌هاي خود قرار مي‌دهد.
در اين ميان راديو به عنوان رسانه‌اي گرم، فرهنگ‌ساز و قدرتمند دارای جایگاه ویژه ای است؛ عليرغم اينکه راديو به عنوان محصول تمدن غرب، اقتضاي درک ويژه جهان سرمايه‌داري از نيازهاي انسان و جامعه است؛ اما تفکر ديني و معنوي مي‌تواند در عصر نفوذ وسايل نوين ارتباطي، از ظرفيت‌هاي اين رسانه در راستاي انتقال پيام و تأثيرگذاري بر مخاطب استفاده کند و به رشد معنوي و تعميق باورهاي اصيل دين در جامعه کمک کند.
در راستاي دستيابي به اين هدف، نيازمند طراحي دقيق پيام‌هايي هستيم که بايد از طريق رسانه به مخاطبان ارائه شود. مقام معظم رهبري در رهنمودهاي مختلف خود به صدا و سيما بر اين نکته تأکيد داشته‌اند که اگر مراحل مختلف تعيين پيام و توليد برنامه بر مبناي پيام، به نحو شايسته‌اي صورت گيرد، صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران در موضع برتر نسبت به مخاطبان خود قرار گرفته و پيام‌هاي فطري، ديني و عدالت‌طلبانه‌اش در افکار عمومي دنيا نفوذ مي‌کند.
بحمدا... طي سال‌هاي گذشته مديران و برنامه‌سازان با رويکردهاي توصيه شده توسط حضرت امام خميني(ره) و مقام معظم رهبري در حوزه راديو و تلويزيون در برنامه‌هاي ديني، توانسته‌اند براي انتقال پيام‌هاي ديني به شکل‌هاي جديدي در برنامه‌سازي برسد و بتواند در زيباترين بسته‌ها و قالب‌ها به بهترين وجه پيام‌رساني کند که اين تلاش و نوآوري‌ها موجب شده است تا مخاطبان قديم خود را حفظ و مخاطبان جديدي براي خود جلب کند.
در راديوهاي برون‌مرزي جمهوري اسلامي نيز توجه ويژه‌اي به دين شده است؛ يکي از مشخصه‌هاي اصلي اين راديوها که از نظر کارشناسان رسانه‌اي غرب جالب توجه بوده، اين است که در اين راديوها پس از معرفي ايستگاه و سرود ملي، تلاوت آياتي چند از قرآن مجيد و ترجمه آن پخش مي‌شود.
پخش قرآن در ابتداي برنامه به عنوان هويت رسانه‌اي راديوهاي برون‌مرزي است و ويژگي‌هاي منحصر به فرد اين رسانه‌هاست. مجله راديو کورير (Radio Kurier) در بررسي برنامه‌هاي راديو آلماني، پخش قرآن را در آغاز برنامه مشخصه منحصر به فرد راديوهاي برون‌مرزي مي‌داند، چراکه هيچ کشوري در آغاز برنامه راديويي خود قرائت يک کتاب الهي را قرار نمي‌دهد.
رسانه‌ها در آغاز مي‌کوشند با آهنگي سريع به ويژه در حوزه خبر شنونده را نسبت به برنامه‌اي که پخش خواهد شد، مطلع سازند، اما راديو جمهوري اسلامي در گام نخست شنوندگانش را به تفکر و تأمل فرا مي‌خواند و اين خصوصيت پس از سال‌ها به مشخصه اين راديوها بدل شده است که از نظر بسياري از کارشناسان ستودني است.
نقش مدیریت در رسانه
«علم رسانه را باید دانست. براي مديريت رسانه مثل علم طبابت است براي پزشک»
پيامبر اعظم(ص) هيچ‌گاه اباذر را مدير ندانست و فرمود: «ابوذر مدير نيست ولي سلمان مدير است.»
نقش مديريت متخصص و باتجربه و متفکر نقش بسيار مهم و اساسي در هدايت و مديريت پيام است؛ صدا و سيما به قول امام(ره) دانشگاه عمومي است و اگر مديري يا برنامه‌سازي، رسانه را نشناسد، يا حوزه کاري خود آشنا نباشد و اطلاعات لازم را درباره آنچه را که مي‌خواهد پيام‌رساني کند نداند، قول آن شاعر را به ياد مي‌آورد که گفت: «گر تو قرآن بدين نمط خواني/ ببري رونق مسلماني»
اين است که مديران و برنامه‌سازان رسانه بايد با رسالت خود در اين حوزه کاملاً آشنا باشند. رسالت ارشادي و پيامبرگونه رسانه عمومي، حضور فعال در کليه جريانات اجتماعي و ايجاد روحيه اميد و اعتماد در جامعه است، همچنان که بايد واقعيت‌هاي تلخ و خطراتي که امت را تهديد مي‌کند، پيشگويي کرده و به موقع هشدار دهد و مردم را به سوي خير و کمال مطلق دعوت نموده و در تنگناها و مشکلات راهگشاي روشني‌بخش باشد.
* مشاور و مدیر اجرایی رادیو سلامت
کد مطلب: 5458
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/interview/5458/انسان-شناسی-دینی-مخاطب-ضروری-ترین-نیاز-رسانه