نوشتار حاضر به معرفی الفبائی فیلم های مستند با موضوع دین و موضوعات مشابهی می پردازد که در محدوده جفرافیائی ایران واقع شده اند. مفهوم و محدوده «دین» در این نوشتار از بحث های نظزی رایج در این‌باره، راجع به آن دسته باورهای متداول است که در قالب اصطلاحات تاریخی همچون «اسلام» طبقه بندی می شوند.

این فیلم شناسی به هدف آشنا نمودن دانشجویان و علاقه مندان آن دسته از رشته های علمی فراهم آمده است که به نحوی از انحا دلبسته پژوهش هائی با موضوع دین است. نمایه های پایانی نیز به هدف تسهیل بیشتر این امر ارائه گردیده‌اند. به علت قلت فیلم های مستند با موضوعات دینی در ایران، برخی از فیلم های دینی که آشکارا صبغه ای معماری یا تاریخی داشتند، اما اساسا به موضوعات آنها دینی بودند، نیز در این فیلم شناسی قرار گرفتند.

تمامی فیلم های معرفی شده دراین فیلم شناسی در محدوده جغرافیائی ایران فعلی تهیه شده اند. بنابر این آن دسته از مستندهای دینی که توسط کارگردانان دینی درباره مسائل دینی کشورهای دیگر ساخته شده اند، خارج از محدوده این فیلم شناخت قرار می گیرند.

فیلم های معرفی شده در این فیلم شناسی از ساختار ویژه ای پیروی می کنند. در بخش اول هر رکورد، شماره آن رکورد آمده است. این شماره معرف ترتیب قرارگیری آن فیلم است که در نمایه ها مورد اشاره قرار گرفت هاست. پس از آن عنوان فیلم درمیان گیومه آمده است، بعد از ویرگول سال تولید فیلم درج شده و در مواردی به جای عبارت صریح سال تولید فیلم، عبارت بعد یا قبل از انقلاب آمده است. سپس علامت ویرگول قرار داده شده و پس از نام سازمان یا نهادی که متولی تولید فیلم بوده و آن فیلم محصول آن سازمان بوده درج گردیده و بعد از آن ویرگول آمده است.

در صورتی که آن سازمان دارای زیرجزءهائی بوده، آن بخش به صورت کلی به جزئی آمده اند و در میانشان نقطه ویرگول آمده است. پس از آن به نام کارگردان اشاره شده است. در صورتی که کارگردان دارای مسئولیت دیگری در تولید فیلم بوده است، آن مسئولیت پس از عنوان کارگردان درج شده است. آنگاه ویرگول آمده و سپس قطع فیلم به همراه عبارت « م م » به نمایندگی از عبارت میلی متر درج شده، بعد از آن و پس از علامت ویرگول رنگی یا سیاه و سفید بودن فیلم و در پس از ویرگول دیگر مدت زمان فیلم درج بسته است. برای برخی از فیلم ها بجای مدت زمان فیلم، عبارت کوتاه آمده است. زیر این مشخصات و از ابتدای سطر توضیحاتی درباره فیلم آمده که از توضیحات منبع مادر این فیلم شناسی اخذ شده است. در توضیحات این فیلم ها گاه تلخیص صورت گرفت است. درمواردی نیز یادداشت هائی درباره فیلم ها خارج از گیومه افزوده ام.

منبع مادر این فیلم شناسی کتاب «فرهنگ فیلم های مستند سینمای ایران : از آغاز تا سال ۱۳۷۵» است که توسط آقای مسعود مهرابی فراهم آمده است. این کتاب در سال ۱۳۷۵در تهران توسط دفتر پژوهش های فرهنگی در [۷] + ۶۱۳ صفحه به چاپ رسیده است. این فیلم شناسی از دو بخش مجزای متن و دو نمایه تشکیل شده است.

متن اصلی

۱ - «آستان قدس رضوی»، ۱۳۵۳، واحد فرهنگی هنری اداره کل تولید فیلم و عکس و اسلاید، منوچهر طیاب، ۱۶ م م، رنگی، ۲۹ دقیقه
«اشاره ای دارد به چگونگی ساخته شدن آستان قدس رضوی در طی قرن های مختلف. در این فیلم ضمن بیان تاریخچه ای کوتاه، چگونگی شکل گیری ایوان های شرقی، جنوبی، شمالی مسجد گوهرشاد و .... نشان داده می شود»

«بررسی ادیان رسمی ایران و معرفی شعائر آنها. اجرای مراسم مختلف مذهبی در مساجد، تکایا، کلیساها و آتشکده ها و ...»

۳ - «اربعین»، ۱۳۴۹، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، ناصر تقوائی، ۱۶م م ، رنگی، ۱۸/۲۱ دقیقه
«کوبیدن پرچم ها، برچا کردن علم ها، طبل دوسره زدن، نوحه خوانی و سینه زنی، مراسم عزاداریی هستند که دوربین ناصر تقوائی با تاکید کم و بیش هر کدام را نشان می دهد. بیش از همه تاکید فیلم بر روی مراسم نوحه خوانی و سینه زنی آهنگین و پرشور عزاداران است...»
نوحه خوان این دسته عزاداران «بخشو» نام دارد. سینه زنی توسط هیئت عزاداران مسجد دشتی انجام می شود و سنج و دمام توسط هیئت عزاداران مسجد بهبهانی نواخته می شود.

۴ - «امام زاده ابراهیم»، ۱۳۶۶، سیمای جمهوری اسلامی؛مرکز گیلان، محمد کاظمی موسوی، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۵ دقیقه
«معرفی روستای امام زاده ابراهیم، در کوهپایه های طوالش با ویژگی های عمده اش، در زمستان خلوت و در تابستان پذیرای انبوه زوار»

۵ - «امام زاده حمزه علی»، ۱۳۶۵، انجمن سینمای جوان چهارمحال بختیاری، حسن جوانبخت، ۱۶ م م ، رنگی، ۱۰ دقیقه

۶- «امام زاده خلیفه»، ۱۳۶۷، محمود اشرف زاده، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۰دقیقه
«مراسم غلت زنی به مناسبت ایام ۲۸ صفر و عاشورا در امام زاده خلیفه»

۷- «امام زاده کوه»، ۱۳۶۵، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز همدان، جهانگیر محبوب بهروز، ۱۶ م م ، رنگی
«بررسی تاریخی امام زاده کوه (امام زاده محسن) همدان»

۸ - «امام زاده های تهران»، دهه ۱۳۵۰، مدرسه عالی تلویزیون و سینما، حسن کاوه نژاد، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۱ دقیقه

۹ - «ایران»، دهه ۱۳۳۰، اداره اطلاعات سفارت آمریکا، ۱۶ م م ، رنگی، ۱۶ دقیقه
«نمایش ساختمان های تهران، قالی بافی، مکان های مقدس مشهد و قم و کاشی کاری بناهای اصفهان»

۱۱ - «ایمان»، ۱۳۵۱، واحد فرهنگی هنری اداره کل امور سینمای کشور، کارگردان و نویسنده فیلمنامه حسین ترابی، ۳۵ م م ، رنگی، ۶/۱۹ دقیقه
«درباره حضرت امام رضا (ع) و آداب و رسوم خاص و معمول آستان قدس رضوی»

۱۱ - «باد جن»، ۱۳۴۸، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، کارگردان ونویسنده متن ناصر تقوائی، منوچهر عسگری، ۳۵ م م ، سیاه و سفید، ۳۰/۲۱ دقیقه
«تقوائی در این فیلم به سراغ زندگی در سواحل جنوبی ایران می رود و مردمی سیه چرده را که درگیر مرضی بومی اند نشان میدهد : زار. زار در واقع یک بیماری نیست، مجموعه ای از بیماری هاست. از نوشته های تیتراژ فیلم : «تحمل آدم به خاطر این است که درد باز هم بیشتر بشود. اما هنگامیکه درد آنقدر زیاد بشود که دیگر نتواند بیشتر بشود، سیاهان جنوب زارشان می گیرد»

۱۲- «بزم درویشان»، دهه ۱۳۴۰، واحد فرهنگی هنری اداره کل امور سینمائی کشور، سهراب شهید ثالث، ۱۶ م م ، رنگی، ۶ دقیقه

۱۳ - «بناهای صفوی»، دهه ۱۳۴۰، واحد فرهنگی هنری اداره کل تولید فیلم و عکس و اسلاید، منوچهر طیاب، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۰/۳۷ دقیقه
«به بناهای تاریخی و مذهبی که در زمان صفویه ساخته شده اند می پردازد. مکان هایی چون شیخ صفی در اردبیل، شاهزاده حسین در قزوین، و کلیه بناهای تاریخی اصفهان و مشهد»

۱۴- «بهشت زهرا: قطعه شهدا»، ۱۳۵۸، وزارت ارشاد ملی؛ اداره کل تولید فیلم و عکس، کارگردان و نویسنده فیلم نامه محمدرضا دلپاک، ۱۶ م م ، رنگی، ۱۰دقیقه
«عزاداری بر مزار شهدای انقلاب در بهشت زهرا»

۱۵- «پرستش»، ۱۳۴۹، واحد فرهنگی هنری اداره کل امور سینمائی کشور، کارگردان و نویسنده فیلم نامه خسرو سینائی، ۳۵ م م ، رنگی، ۱۴ دقیقه
«درباره مسجد شاه اصفهان با تاکید بر این که برخوردهای توریستی با مکانی که اعتقادات ملتی به بنای آن انجامیده، کار شایسته ای نیست»

۱۶-«پیری سوز چک چکو»، ۱۳۵۵، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، کارگردان ونویسنده منوچهر عسگری نسب، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۰ دقیقه
«بین شهر اردکان و یزد، در حاشیه کویر و در میان چند کوه، مکانی است به نام «چک چلو». در این مکان چشمه ای است که قطره قطره (چک چک) از آن آب می جوشد. چک چکو زیارتگاه زردشتیان جهان است که هر ساله بین ۳۱ خرداد تا ۵ تیرماه در آن جا مراسم «حج پیریِِ سوز» را به جا می آورند. فیلم به این مکان، مراسم و سه روایتی که درباره پیدایش آن وجود دارد می پردازد»

۱۷- «پیشینه نقاره کوبی» ، ۱۳۶۴، سیمای جمهوری اسلامی ایران ؛ شبکه دوم، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۷ دقیقه
«سنت نقاره کوبی از دیرباز تا زمان حاضر که نواختن آن رنگ مذهبی به خود گرفته است، موضوع اصلی این فیلم است»

۱۸- «تاریخانه»، ۱۳۵۴، واحد تولید فیلم اداره کل همکاری های سمعی و بصری، محمدرضا اصلانی، ۱۶ م م ، رنگی، ۱۵ دقیقه
«درباره مسجد معروف تاریخانه ی دامغان است؛ سابقه تاریخی، ارزش آن، همراه با آیاتی از قرآن کریم»

۱۹- «تعزیه»، ۱۳۷۰، رسانه پویا، کارگردان و فیلم بردار جعفر فاطمی، ۱۶ م م ، رنگی، کوتاه
«هر سال از روز اربعین به مدت ده روز تعزیه های بزرگی در روستای قودجان خوانسار برگزار می شود که بسیاری از تعزیه خوانان معروف ایران در آن شرکت دارند و مشتاقان بسیاری را به سوی خود می کشاند. این فیلم، به به تصویر کشیدن این آئین به عناصر شعرو تئاتر و موسیقی در تعزیه می پردازد »

۲۰- «تنها با خدا (کلیسای جلفا)»، دهه ۱۳۵۰، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، علی قشقائی، ۱۶ م م ، سیاه و سفید، ۱۰ دقیقه

۲۱- «جشن سده»، ۱۳۴۶، تلویزیون ملی ایران، منوچهر عسگری نسب، ۱۶ م م ، سیاه و سفید، ۲۵ دقیقه

۲۲- «جشن سده»، ۱۳۵۰، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، منوچهر عسگری نسب، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۳ دقیقه
این فیلم، با موضوع فیلم قبل، اما به صورت رنگی ساخته شده است.

۲۳- «چاووشی»، ۱۳۶۹، صداو سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز خلیج فارس، جعفر پناهی، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۶ دقیقه
«میناب پنجم محرم سال ۱۳۶۹ همانند سال های گذشته علم پیامبر را بعد از یک سال سکون می شویند و آذین می بندند تا در شهر به گردش درآورند و عزاداری کنند. چاووش می داند که علم دوباره باید سیاهپوش شود. پس با صدای بلند همپای علم می خواند و می گرید و خبر از آینده علم می دهد»

۲۴- «چمر (از مجموعه «کودکان سرزمین ایران») »، ۱۳۷۵، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ شبکه دوم؛ گروه کودک و نوجوان، کارگردان ونویسنده فیلم نامه بهرام عظیم پور، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۰ دقیقه
«چمر در گویش لری به معنای سوگ و ماتم است. این فیلم از سوئی نگاهی است به آئین شگرف و خاص عاشورا در خرم آباد لرستان و از سوی دیگر نمایانگر تلاش صادقانه و بی ریای کودکی است برای پیوستن به انبوه عزاداران»

۲۵-«چهل چشمه»، ۱۳۷۳، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز اصفهان، کارگردان و نویسنده فیلم نامه رضا مهیمن،
«مجموعه ای است در پنج قسمت به تخت فولاد اصفهان می پردازد که به روایتی پس از قبرستان وادی السلام نجف اشرف، دارای اهمیت بسیاری است»

۲۶- «حاج غلامعلی»، ۱۳۶۷، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ شبکه اول؛ گروه اقتصاد، مرتضی شاملی، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۳/۳۷ دقیقه
«حاج غلامعلی برای ادای نذر هرساله اش در عزاداری ماه محرم از جبهه به روستایش «موجان» [واقع در خجلستان قم] می آید. در این فرصت مروری بر زندگی او از گذشته تا حال می شود. کار و کسبش حفر قنات، باغ انگورش، خانه اش و .... . ظهر عاشورا مراسم عزاداری اهالی به اوج می رسد و حاج غلامعلی که طاقت از دست داده است، نقش زمین می شود»

۲۷- «خاج شویان»، ۱۳۶۰-۱۳۶۱، سیمای جمهوری اسلامی ایران، کارگردان و نویسنده فیلم نامه زاون قوکاسیان، ۱۶ م م ، رنگی، ۶۰ دقیقه
«فیلمی نیمه مستند از مراسم خاج شویان (جراورهنگ) به روایت کشیش کلیسای مریم جلفای اصفهان است»

۲۸- «خانه اینشوشیناک»، ۱۳۵۳، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران؛ تلویزیون آموزشی، کارگردان، نویسنده فیلم نامه و تهیه کننده جمشید سپاهی، ۱۶ م م ، سیاه و سفید، ۲۵ دقیقه
«درباره معبد اینشوشیناک که در زمان اونقاشی گالی (از شاهان ایلام) بنا شد و در زمان آشوربانیپال ویران گشت»

۲۹- «خانه خدا»، ۱۳۴۵، استودیو ایران فیلم، کارگردان و تهیه کننده ابوالقاسم رضائی، ۳۵ م م ، رنگی(تکنی کالر)، ۹۵ دقیقه
«مراحل مختلف مراسم حج، از آماده شدن زائران از هر نژاد و کشور و سنین مختلف، تا ورود آنها با کشتی و هواپیما به عربستان سعودی و خانه کعبه و انجام واجبات حج و خانه خداو بازگشت حجاج به کشورهایشان بعد از پایان مراسم»

۳۰ - «خانه خدا»، ۱۳۵۹، کارگردان و تهیه کننده جواد گنجی زاده، ۱۶ م م ، رنگی، ۵۴ دقیقه
«گزارشی از برگزاری مراسم حج در سال ۱۳۵۹»

۳۱- «خشت خام»، ۱۳۶۷، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز یزد، کارگردان، محقق و تهیه کننده پدرام اکبری، ۱۶ م م ، رنگی، ۱۳/۲۰ دقیقه
این مجموعه مستند شامل چهار فیلم است. در فیلم دوم با نام «دارالعباده » که در دو بخش ۴۶ و ۴۹ دقیقه ای تهیه شده، به اماکن مذهبی و مدارس علمیه یزد و و در بخش چهارم فیلم با نام «پیر سبز» به مدت ۶۰ دقیقه از جمله به برخی مراسم زردشتیان می پردازد.

۳۲- «خون در گل قالی»، ۱۳۶۷، مرکز گسترش سینمای تجربی و نیمه حرفه ای، کارگردان و نویسنده فیلم نامه امیر قاسم راضی، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۱ دقیقه
«فیلمی از مراسم قالی شویان مشهد اردهال کاشان که با الهام از طرحی سبملیک بر اساس تعزیه به معرفی این واقعه پرداخته است»

۳۳- «دخیل سبز»، ۱۳۶۳، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز رشت، کارگردان و فیلم بردار عباس باقریان، ۱۶ م م ، رنگی، کوتاه
«نگاهی به زندگی، کار، طبیعت و سنت های مذهبی مردم گیلان»

۳۴ - «درخت کنار»، ۱۳۶۸، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ طرح شبکه روستا، کارگردان و نویسنده فیلم نامه رضا سبحانی، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۳دقیقه
«نگاهی به درخت کنار و فوائد متنوع آن که عمدتا در حوالی شوشترمی روید و همچنین نگاهی به باورها و اعتقادات دینی و سنتی مردم خطه جنوب (به ویژه شوشتر) نسبت به این درخت»

۳۵- «در مدرسه سید قلیچ ایشان (از مجموعه کودکان سرزمین ایران)» ، ۱۳۷۴، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ گروه کودک و نوجوان، کارگردان و تدوین کننده فرشاد فدائیان ، ۱۶ م م ، رنگی
«به زندگی طلبه های دینی نوجوان اهل تسنن در یک مدرسه شبانه روزی می پردازد. این مدرسه بیش از دویست سال قبل توسط «سید قلیچ ایشان» روحانی و بزرگ طائفه گوکلان در منطقه ترکمن صحرا بین کلاله و مراوده تپه بنیان گذاشته شده است»

۳۶- «دیدنیهای جام»، ۱۳۶۴، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ گروه فرهنگ و ادب و هنر، کارگردان و نویسنده فیلم نامه نصیب نصیبی، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۰ دقیقه
«تربت جام زادگاه و محل زندگی شیخ جام بوده و اکنون نیز اعتبار آن به خاطر تربت پاک است. شیخ جام یکی از عارفان به نام بوده و این فیلم به زندگی و همچنین علاقه مندانش پرداخته است. علاقه مندانی که در قبر یا چاه حفر شده توسط خودشان در جوار او زندگی می کنند»

۳۷ - «دیرهای ارامنه در ایران»، ۱۲۵۵، واحد فرهنگی هنری؛ مرکز تحقیق وتولید فیلم و مواد آموزشی، آرتم اوهانجانیان، ۱۶ م م ، رنگی، ۱۴ دقیقه
«نگاهی گزارشگونه به کلیساهای پرت افتاده و بعضا روبه ویرانی ارامنه در ایران »

۳۸ - «رقص ترکمن (ذکر)» ، ۱۳۴۹، تلویزیون ملی ایران، احمد شاملو، ۱۶ م م ، رنگی، ۹/۵ دقیقه
«نمایش رقص ذکر از مراسم سنتی ترکمن ها که 6 نفر در آن شرکت دارند و حرکات منظمی را به دور دایره ای انجام می دهند. فیلم بدون گفتار متن است»

۳۹ - «زیارت»، ۱۳۶۷، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز گیلان، محمود اشرف زاده، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۸ دقیقه
«در مورد بقعه آستانه اشرفیه و مراسم زیارت در آن»

۴۰- «زیارتگاه بی بی شهربانو»، ۱۳۵۴، مدرسه عالی تلویزیون و سینما، محمد رضا انوار، ۱۶ م م، سیاه و سفید، ۳۲ دقیقه

۴۱ - «سال نو مذهبی (عید فطیر یهودیان)»، ۱۳۶۹، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ واحد مرکزی خبر، کارگدان و نویسنده فیلم نامه منوچهر طبری، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۰ دقیقه
«یکی از اعیاد مهم یهودیان عید فطیر (پسح/فصح) یا عید آزادی از قید فقر و فرعونیان است. این فیلم مراسم شب اول عید را در منزل یک خانواده بزرگ یهودی نشان می دهد»

۴۲ - «سبزوار : زمستان ۳۵ » ، ۱۳۵۵، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران؛ شبکه اول، گروه اجتماعی، کارگردان، نویسنده فیلم نامه و تهیه کننده ابرهیم مختاری، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۰دقیقه
« به سبزوار از جمله مسجد جامع، مدرسه فصیحیه، مقبره ملاهادی سبزواری، مدرسه شریعتمدار، چگونگی برپائی مسجد آدینه می پردازد»

۴۳ - «سرزمین طوس»، ۱۳۶۲، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ شبکه دوم، کارگردان و محقق علیرضا سجادی، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۰ دقیقه
«تاریخچه ای از سرزمین طوس و آثار تاریخی باقی مانده در آن ازجمله حرم امام رضا (ع) ... و نگاهی گذرا به حوزه های علمیه استان خراسان»

۴۴- «سفر اورامان»، ۱۳۶۷، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز سنندج، کارگردان و تهیه گننده اسماعیل صدقی، ۱۶ م م ، رنگی، کوتاه
«گذری تصویری بر بناهای تاریخی و زیارتگاههای منطقه اورامان در غرب استان کردستان»

۴۵ - «سوگ» بعد ازانقلاب، وزارت ارشاد اسلامی؛ اداره کل تولید فیلم و عکس، حسین حلمی، ۳۵م م ، رنگی، ۲۷ دقیقه
«آداب و رسوم سوگواری تاسوعا وعاشورا در استان لرستان»

۴۶- «ظهر حادثه»، ۱۳۶۴، کارگردان، تهیه کننده و نویسنده فیلم نامه صالحیان، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۹ دقیقه
«نگاهی به یک مراسم محلی در بروجرد، در ظهر عاشورا»

۴۷ - «عاشورا»، ۱۳۵۹، سیمای جمهوری اسلامی، کارگدان ونویسنده فیلم نامه هوشنگ آزادی آور، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۰دقیقه
«آئین عزاداری عاشورا در روستای دوان ازتوابع شیراز، در این فیلم کوشش بر آن بوده که جنبه نمایشی و هنری سینه زنی ثبت شود»

۴۸- «عاشورا در مهریز»، ۱۳۶۹، سیمای جمهوری اسلامی؛ شبکه دوم؛ گروه فرهنگ و ادب، مجید ماهیچی، ۱۶ م م ، رنگی، ۴۵دقیقه
«نگاهی گذرا به کار و حرفه، آداب و رسوم و زندگی مردم مهریز در استان یزد و مراسم آئینی ومذهبی آنان در روز عاشورا»

۴۹ - «عید قربان»، ۱۳۵۴، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، کارگردان، نویسنده و تدوین کننده هوشنگ آزادی آور، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۵ دقیقه
«در گذشته روز عید قربان در کاشان شتری را آرایش می کردند و در شهر می گرداندند. مومنان برای تامین هزینه شتری که قرار بود قربانی شود صدقه می دادند. این مراسم در حال حاضر اجرا نمی شود. فیلم بازسازی روزگاران گذشته است »

۵۰ - «مسجد جامع فهرج»، ۱۳۵۴، واحد فرهنگی هنری اداره کل همکاری های سمعی و بصری، کارگردان و طراحی داستان محمدرضا اصلانی، ۱۶6 م م ، رنگی، ۱۵ دقیقه
«درباره ارزش تنها مسجد باقی مانده از قرن اول اسلامی (کهن ترین مسجد ایران) سابقه و ارزش های آن همراه با آیاتی از قرآن کریم»

۵۱ - «قالی شویان»، ۱۳۵۳، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، کارگردان و نویسنده فیلم نامه و مدیرتهیه هوشنگ آزادی ور ، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۵ دقیقه
«مراسم قالی شویان در مشهد اردهال از توابع کاشان، این مراسم همه ساله در اولین جمعه پائیز در مشهد اردهال برگزار می شود»

۵۲-«قتیل»، ۱۳۶۹، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز زنجان، فریدون کرمی، ۱۶ م م ، رنگی، کوتاه
«به بهانه برگزاری مراسم تعزیه در روستای زرند از توابع خدابنده، موضوع شهادت مورد بررسی قرار می گیرد»

۵۳- «قره کلیسا»، ۱۳۴۹، واحد فرهنگی هنری ، منوچهر طیاب، ۳۵ م م ، سیاه و سفید، ۱۲ دقیقه
«نمایش آداب و روسم مذهبی مسیحیانی که همه ساله از گوشه و کنار ایران و جهان برای نیایش به قره کلیسا می آیند»

۵۴ - «قسمتی از تعزیه شهادت مسلم بن عقیل»، قبل از انقلاب، دانشکده هنرهای دراماتیک، علیرضا سوثانی، ۱۶م م ، رنگی، کوتاه

۵۵ - «کاروان مقدس»، ۱۳۴۸، واحدفرهنگی هنری اداره کل امورسینمائی کشور، کارگردان و تدوین کننده روح الله امامی، ۳۵م م ، سیاه و سفید، ۸ دقیقه
«درهای حرم مطهر امام حسین (ع) در اصفهان به دست هنرمندان اصفهان ساخته می شود بعد از اتمام کارها درهای حرم با کاروانی راهی کربلامی شود»»

۵۶ - «کوه مقدس»، ۱۳۵۳، مدرسه عالی تلویزیون و سینما، کارگردان و نویسنده فیلم نامه مسعود بی بی شهربانوئی، ۱۶ م م ، سیاه و سفید، کوتاه
ظاهرا درباره کوه بی بی شهربانو در جنوب تهران و مقبره ای است که بر فراز آن قرار دارد.

۵۷- «گزارش ری و بارگاه حضرت عبدالعظیم»، دهه ۱۳۵۰، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، فریدون جوادی، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۱ دقیقه

۵۸- «گواتی (باد)» ، ۱۳۵۲، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، نصیب نصیبی، ۱۷م م ، سیاه و سفید، ۲۱دقیقه
«گواتی به معنای باد درباره بیمارانی است که در خطه ای از جنوب کشور، که با موسیقی خود را درمان می کنند. نوازندگان می نوازند و بیماران گواتی با نوعی رقص به خلسه می روند. آنها معتقدند با حرکاتی که به بدنشان می دهند عبادت سال های بسیاری را در لحظه ای ادا می کنند و همچنین این نوع خلسه را نوعی نزدیکی به خدا می دانند»

۵۹ - «کلاتی»، ۱۳۴۱1-۱۳۴۲، فرخ غفاری، ۱۶ م م ، رنگی، ۴۰دقیقه
«فیلم وقایع روزانه ده «قاسم آباد» که میان «کلاچای» و «چابک سر» در ساحل دریای خزر واقع است را نشان می دهد از جمله عزاداری های مذهبی»

۶۰ - «لحظاتی چند با دراویش قادری (قادریه)» ، ۱۳۵۲، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، کارگردان، مدیر تولید و فیلم بردار منوچهر طبری، ۱۶ م م ، سیاه و سفید، ۱ دقیقه
«فیلم لحظاتی از عوالم روحانی دراویش قادریه کردستان را عرضه می کند. در تاریخ سینمای جهان کمتر فیلم مستندی تا این حد نزدیک به واقعیت تکان دهنده ارائه شده است. تکان دهنده از این نظر که مردی خنجر را در گونه خود فرو می برد و یا لب و دهانش را به بخاری گداخته می چسباند و سینه و شکمش را آماج سیخ و خنجر قرار می دهد، بدون اینکه چنین اعمالی جسم او را دچار تغییر کند»

۶۱ - «ماله»، ۱۳۵۲، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، نصیب نصیبی، ۱۶ م م ، سیاه و سفید، ۳۰ دقیقه
«درباره عملیات محیرالعقول دراویشی است که خنجر از صورت و شکم خود رد می کنند بدون آنکه آسیبی ببینند»

۶۲ - «محرم در ابیانه»، ۱۳۶۷، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛شبکه دوم گروه اقتصاد، کارگردان و نویسنده فیلمنامه سیامک بیات، ۱۶ م م، رنگی، ۲۷ دقیقه
«درباره آیئن های سنتی عزاداری ماه محرم در روستای ابیانه»

۶۳- «محرم در گیلان»، ۱۳۶۷، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز گیلان، محمود اشرف زاده، ۱۶ م م، رنگی، ۲۵ دقیقه

۶۴ - «محرم در ماسوله»، ۱۳۶۶، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ شبکه اول، کارگردان، نویسنده فیلم نامه و تدوین کنننده سیامک بیات، ۱۶ م م، رنگی، ۲۵ دقیقه
«معرفی ماسوله، معماری، صنایع دستی، آئین ها و مراسم خاص مذهبی این منطقه در دهه اول ماه محرم»

۶۵ - «محمدیه»،۱۳۶۷، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ شبکه اول؛ گروه اقتصاد، کارگردان و نویسنده فیلم نامه سیامک بیات، ۱۶ م م، رنگی، ۲۸ دقیقه
«معماری، صنایع دستی و مراسم خاص ماه محرم در روستای محمدیه به تصویر کشیده شده است»

۶۶ - «مدارس علمیه کرمان»، ۱۳۷۰، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز کرمان، محمد اسلامی، ۱۶ م م، رنگی، ۴۰ دقیقه
«در کرمان پنج مدرسه وجود دارد که به آموزش طلاب اختصاص دارد. در این فیلم مدارس از نظر تاریخی و معماری مورد بحث قرار می گیرند.» عنوان این فیلم در کتاب «مدارس علمیه قم» آمده که با توجه به دیگر عناصر، به نظر می رسد کرمان صحیح باشد.

۶۷- «مرثیه»، ۱۳۶۷، مجتبی حسینی، ۱۶ م م، رنگی، کوتاه
«مروری بر مراسم عاشورا و تاسوعا در روستای قلعه نو کهنگ شهرستان پیشوا»

۶۸ - «مساجد دراسلام وانقلاب»، ۱۳۵۳، سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ مرکز مشهد، علی وحید سبزواری، ۱۶ م م، رنگی، ۲۲ دقیقه
«بررسی مساجد مختلف خراسان چون مسجد جامع گوهرشاد، مسجد جامع نیشابور و مسجد جامع سبزوار از نظر قدمت تاریخی و سابقه مبارزاتی و فعالیت های جاری آن»
با توجه به عنوان و توضیحات ، به نظر می رسد که تاریخ تولید فیلم سال 1363 باشد.

۶۹ - «مسجد جامع»، ۱۳۵۲، واحد فرهنگی هنری اداره کل امور سینمائی کشور، منوچهر طیاب، ۳۵ م م، سیاه و سفید، ۱۲ دقیقه
«فیلم با نمایش سبک های مختلف معماری ایران در دوره های سلجوقی، ایلخانی، تیموری و صفوی به مسجد جامع اصفهان که یکی از زیباترین بناهای اسلامی است، می رسد و این بنا را به عنوان یک اثر معماری قابل توجه توصیف می کند»

۷0 - «مسجد شاه»، ۱۳۴۸، واحد فرهنگی هنری اداره کل امور سینمائی کشور، منوچهر طیاب، ۳۵م م، رنگی، ۲۰ دقیقه
«معرفی مسجد شاه (مسجد امام) از بناهای هنری مذهبی میدان نقش جهان اصفهان»

۷۱- «مسجد شاه»، ۱۳۵۵، مدرسه عالی تلویزیون و سینما، فواد نجف زاده، ۱۶ م م، سیاه و سفید، کوتاه

۷۲ - «مسجد شیخ لطف الله»، ۱۳۵۱، واحد فرهنگی هنری اداره کل تولید فیلم و عکس ، کارگردان و تدوین کنننده منوچهر طیاب، ۳۵ م م، سیاه و سفید، ۱۴/۴۹ دقیقه
«فیلم با طرح/نقاشی هائی از اصفهان شروع و با خواندن سفرنامه های تعدادی از جهانگردان که قرن ها پیش از اصفهان گذر کرده اند ادامه پیدا می کند. شیوه های گوناگون معماری وابسته به مذهب و زیبائی شناسی آنها مورد بررسی قرار می گیرد»

۷۳ - «مسجد گوهر شاد»،  تلویزیون ملی ایران، قسمت پژوهش، کارگردان، نویسنده فیلم نامه و تدوین کنننده پرویز کیمیاوی، ۱۶ م م، رنگی، کوتاه
«درباره مسجد گوهرشاد در مشهد»

۷۴ - «مشهد»، دهه ۱۳۴۰، واحد فرهنگی هنری اداره کل امور سینمائی کشور، حسین ترابی، ۳۵ م م و ۱۶ م م، رنگی، ۲۲/۱۷ دقیقه
«نمایشی از ورود مسافران به مشهد، حرم امام رضا (ع)، کارگاه های صنایع دستی، کارگاه های قالی بافی، و... »

۷۵ - «مشهد قالی» ، ۱۳۴۰، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، ناصر تقوائی، ۱۶ م م، رنگی، ۲۲ دقیقه
«...فیلم با تصویرهائی از چند پرده نقاشی، هجرت سلطان علی را از مدینه به کاشان با واسطه نقالی وصف می کند و بعد پیکار سلطان علی با اژدهائی که بر سر چشمه خوابیده و آب آشامیدنی اهالی را زهر آلود کرده است باز گفته می شود و کینه ورزی ابره نسبت به سلطان. حاکم اردهال به دستور حاکم بغداد سپاهی گرد می آورد و با سلطان علی و مریدانش در اطراف اردهال ستیزمی کند . سلطان به قتل می رسد و مردم پیکر خونین او را در قالی می پیچند و به خاک می سپارند. روایت است که از آن سال به وصیت سلطان علی، در جمعه نزدیک به هفده مهر، قریب سی هزار زائر دردمند به دره اردهال می شتابند تا نیاز خود را بستایند. فیلم با تصاویری از این مردم ادامه می یابد که در اطراف مرقد سلطان علی پراکنده اند و ...»

۷۶ - «مطرب عشق: طریقت و زندگی دراویش قادری کردستان»، ۱۳۵۶-۱۳۵۴، رادیو تلویزیون ملی ایران، گروه ایران زمین، منوچهر طبری، ۱۶م م ، رنگی، ۴۰دقیقه
«نمایش زندگی، کار و طریقت دراویش قادریه کردستان با توجه به پنج خانواده مهم «شیخ زنبیل»، «کس نذان مهاباد»، «کس نذان سنندج»، «سوله ئی»، «سوروتو»

۷۷- «موسیقی جنوب : زار»، ۱۳۵۰، تلویزیون ملی ایران، کارگردان و نویسنده ناصر تقوائی، ۱۶ م م ، رنگی، ۱۸دقیقه
«تصاویری از بازار و کوچه ها که خلوت است و صدای باد که حاکم بر شهر خاموش است و هوا تاریک می وشد و اهل هوا برای یک مرد ویک زن مراسم گرفته اند و بابادرویش ایستاده بر دمام می کوبد و زنان ودختران هوا آوازی نامفهوم می خوانند. آن قدر می زنند و می خوانند تا باد مرد زیر می شود ، اما از تن زن بیرون نمی آید. زار از زبان مریض بابادرویش طلب می کند. زن انگشتری خود را به بابادرویش می دهد تا خرج سفره اهل هوا شود...»

۷۸ - «مهرگان»، ۱۳۵۱، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، ایرج حائری، ۱۶ م م ، رنگی، ۴۱دقیقه

۷۹ - «نخل»، ۱۳۷۳-۱۳۶۹، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کارگردان و نویسنده فیلم نامه ابراهایم فروزش، ۳۵ م م ، رنگی، ۲۰ دقیقه
«فیلمی است که مراسم سنتی مذهبی نخل گردانی را در ایام ماه محرم به خصوص روز عاشورا همراه با عزاداری مردم محلی به نمایش می گزارد. نخل چون سایر علائم سمبلیک مانند علم و کتل و عماری همراه با دسته های سینه زنی و زنجیرزنی به حرکت درمی آید و بیشترین آنها را در شهرها و آبادی های اطراف کویر می توان یافت که از نظر حجم و نوع آرایش با هم متفاوتند. این فیلم نخل های گناباد را نشان میدهد که در روز عاشورا به کنار زمینی «نظرکرده» حمل و پس از اتمام مراسم تعزیه و شهید شدن امام حسین (ع) آن را گروه انبوهی همراه با شعارهای مذهبی در مدح شهیدان کربلا با سرعت هرچه تمام تر می چرخانند که با درنظر گرفتن حجم بسیار بزرگ و سنگین کاری است بسیار دشوار و سخت...»

۸۰ - «نماز جمعه» ، بعد از انقلاب، وزارت ارشاد اسلامی، مرکز سینمای سمعی و بصری، مهدی مسعودشاهی، ۱۶ م م ، رنگی، ۵۰/۱۵ دقیقه
«تصاویری از مردم که با انواع و اقسام وسایط نقلیه موتوری و پیاده جهت انجام نماز جمعه به طرف جایگاه آن حرکت می کنند»

۸۱ - «واپسین کوچ»، ۱۳۶۷، مرکز گسترش سینمای تجربی و نیمه حرفه ای، کارگردان و نویسنده فیلم نامه سعید رنجبر، ۱۶ م م ، رنگی، ۳۷دقیقه
«فیلم به بعضی مراسم سنتی طایفه «کشکولی» در فیروزآباد می پردازد. برای این طایفه که هر ساله کوهپایه های «دنا» و «پادنا» را طی می کنند، شمشیری به نام «صمصام» (قرار گرفته در روستای «ماچه شیخ» نزدیک گناوه) مقدس است. اهالی طایفه با توسل به این باور، مراسم دعای باران به جا می آورند...»

۸۲ - «وانگه روان جهان گله کرد»، ۱۳۷۳، بنیاد سینمائی فارابی و شرکت توسعه فیلم ایران، کارگردان و تدوین کنننده منوچهر طیاب، ۱۶ م م ، رنگی،۲۲دقیقه
«درباره اجرای آئین های خاص زیارتگاهی به نام «پیرسبز» متعلق به زردشتیان منطقه یزد»

۸۳- «ورامین و مسجد جامع ورامین»، ۱۳۵۴، دانشکده هنرهای دراماتیک، حسن حاج حسینی، ۱۶ م م ، رنگی، ۱۹ دقیقه

۸۴ - « و میلاد مسیح» ، 1363، سیمای جمهوری اسلمی ایران؛ شبکه اول؛ گروه فرهنگ و ادب، کارگردان، نویسنده و تهیه کنننده زاون قوکاسیان، 16 م م ، رنگی، 80 دقیقه
«نگاهی نیمه مستند به مراسم میلاد مسیح و مراسم های کلیاسی «آرمن» مانند پاشویان، زاخگازاردو، و ...»

۸۵- «یارالی باشلار»، ۱۳۶۶، دانشکده صدا و سیما، کارگردان، نویسنده فیلم نامه، مدیر تولید و تدوین کننده جعفر پناهی، ۱۶ م م ، رنگی ، ۳۰ دقیقه
«اردبیلی های مقیم تهران هر ساله برای عزاداری امام حسین در ماه محرم گرد هم می آیند. فیلم با مراسم عزاداری آنها شروع شده و بعد از پایان زنجیرزنی که درمیان آن هر کدام منظور و مقصود خود ْرا از عزاداری و به خصوص فلسفه قمه زنی مطرح می سازند. در نهایت به مراسم قمه زنی پرداخته می شود»

۸۶- «یارستان»، ۱۳۵۶، واحد فرهنگی هنری مرکز تحقیق و تولید سمعی و بصری، محمد ابراهیمیان، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۲ دقیقه
«درباره مراسم نیایش و دعای چند تن از درویشان است که ابتدا کاسه های خود را در جوی آب قرارداده و بعد به شنا می پردازند. آن ها بعد از شنا در حالی که هر کدام سه تاری در دست دارند به سوی مقیبره ها و دشت ها می روند و یا علی گویان دست به دعا بر می دارند و درپایان تک به تک سنگی را می بوسند مراسم به شکل های دیگری نیزادامه پیدا می کند. در نهایت آنها از کاسه هایی که در جوی آب قرار داده بودند، جرعه ای آب می نوشند»

۸۷- «یا ضامن آهو»، ۱۳۴۹، تلویزیون ملی ایران؛ قسمت پژوهش، پرویز کیمیاوی، ۱۶ م م ، رنگی، ۲۰ دقیقه
«درباره حرم امام رضا و مردمی که با شور و ایمان به درگاه او روی می آورند»

۸۸- «یک قطره در دریا»، ۱۳۴۸، تلویزیون ملی ایران، کارگردان نویسنده و تدوین کننده احمد فاروقی قاجار، ۱۶ م م ، رنگی، ۵۹ دقیقه
«درباره آداب، رسوم، زندگی و …. پارسیان (زردشتیان هند»)

نمایه ها )

الف - نمایه مکانی :
(نکته این نمایه بر اساس ناحیه، شهر و استان تنظیم شده است. بر این اساس، برای جستجو فیلم مستند درباره یک منطقه، می توان نام آن منطقه و یا استانی که آن منطقه در آن واقع است را جستجو کرد)

آستانه اشرفیه : ۳۹
ابیانه : ۶۲
اردبیل : ۱۳ (مقیم تهران ۸۵)
اردهال : ۳۲-۵۱-۷۵
اصفهان : ۱۵-۲۵-۷۰-۷۱
اورامان : ۴۴
بروجرد : ۴۶
پیشوا ورامین : ۶۷
تربت جام : ۳۶
ترکمن صحرا : ۳۵-۳۸
تهران : ۸
جلفا : ۲۰-۲۷
جنوب ایران :۱۱-۷۷
چهارمحال و بختیاری : ۵
خدابنده : ۵۲
خراسا ن : ۶۸
خرم آباد : ۲۴
خوانسار : ۱۹
دامغان : ۱۸
سبزوار : ۴۲
شوشتر : ۳۴
شیراز : ۴۷
طوالش : ۴
فهرج : ۵۰
فیروزآباد : ۸۱
قزوین : ۱۳
قم : ۹-۲۶
کاشان : ۴۹
کرمان : ۶۶
گناباد : ۷۹
گیلان : ۳۳-۵۹-۶۳
لرستان : ۴۵
ماسوله : ۶۳
مشهد : ۱-۹-۱۰-۴۳-۷۳-۷۴-۸۷
مکه : ۲۹-۳۰
مهریز : ۴۸
میناب : ۲۳
ورامین : ۸۳
همدان : ۷
یزد : ۱۶-۳۱-۸۲

ب ) نمایه موضوعی :
انسان شناسی آئین زرتشت : ۱۶-۳۱-۸۲-۸۸
انسان شناسی ارامنه : ۲۰-۲۷-۳۷-۵۳-۸۴
انسان شناسی ایران پیشا اسلام : ۲۱-۲۲-۲۸-۷۸
انسان شناسی ترکمن ها :۳۵-۳۸
انسان شناسی حج : ۲۹-۳۰
انسان شناسی شیعه، محرم و صفر :۳-۶-۱۹-۲۳-۲۴-۲۶-۴۵-۴۶-۴۷-۴۸-۶۲-۶۳-۶۴-۶۵-۶۷-۷۹-۸۵
انسان شناسی شیعه، امام زادگان : ۴-۵-۶-۷-۸-۱۳-۵۷
انسان شناسی شیعه، مکان های مقدس : ۹-۱۰-۱۵-۱۸-۲۵-۳۱-۳۹-۴۰-۴۲-۴۳-۵۰-۵۱-۵۶-۶۸-۶۹-۷۰-۷۱-۷۲-۷۳-۷۴-۷۵-۸۳-۸۷
انسان شناسی شیعه، مناسک : ۱۷-۳۹-۴۹-۵۲-۵۴-۵۵-۵۹-۸۰
انسان شناسی شیعه، اشیاء مقدس: ۳۴
انسان شناسی دراویش و صوفیه : ۱۲-۱۳-۶۰-۶۱-۷۶-۸۶
انسان شناسی کلیمیان : ۴۱
انسان شناسی زار : ۱۱-۵۸-۷۷

این نوشتار پیش از این در سایت «انسان شناسی و فرهنگ» منتشر شده بود.

آرمان هیأت