آرمان هیأت - شیوه‏های هدایتگری امام صادق(ع)

شیوه‏های امام در هدایت و تبلیغ و تبشیر و ارشاد و دعوت که در راستای وظايف و شأن امامت انجام می‏شد، تأثیرات عمیقی در جامعه آن روز برجای گذاشت.

به‌رغم فراهم نبودن امکان برای اقدامات نظامی و براندازی علنی، همین دست فعالیتهای تبلیغی و هدایتی حضرت، خلفای وقت را به شدت هراسان ساخته و ارکان حکومت آنان را لرزان کرده بود.

1. استفاده از تشکیلات و انسجام و تربیت و تخصص
امام صادق علیه‏السلام مؤمنان را به انسجام و تبلیغ گروهی تشویق می‏کرد. آن حضرت می‏فرمودند: «رَحِمَ اللّه‏ُ عَبْدا اِجْتَمَعَ مَعَ آخَرَ فَتَذَکَّرا اَمْرَنا؛ خدا رحمت کند بنده‏ای را که با دیگری همراه شود تا امر ما را یادآوری (تبلیغ) کنند.»

آن حضرت با سازماندهی فکری مکتب، تربیت شاگردان و متخصص کردن آنها در رشته‏های خاص، معرف خط مشی تشیع، ایجاد تشکلها با هویت شیعی و... این انسجام را عمق بخشید.

نمونه‏ای از این انسجام و استفاده از متخصصین را به نقل از هشام بن حکم می‏خوانیم: «مردی از اهالی شام وارد شد و به امام صادق علیه‏السلام گفت: می‏خواهم چند سؤال بکنم.

پرسید: درباره چه می‏خواهی بپرسی؟ گفت: از قرآن، حروف مقطعه، سکون، رفع، نصب و جر. امام فرمود: ای حمران! تو جواب بده. مرد گفت: می‏خواهم با خودتان بحث کنم.

امام فرمود: اگر بر او غلبه کردی، بر من پیروز شده‏ای. مرد شامی آن قدر سؤال کرد و پاسخ صحیح شنید که خسته شد و به امام گفت: حمران مرد توانایی است. هرچه پرسیدم، جواب داد. آن گاه حمران به اشاره امام سؤالی پرسید که او جوابی نداشت.

مرد این بار تقاضای پرسش درباره نحو کرد. امام او را به «ابان» حواله داد و در فقه به «زرارة بن اعین» و در کلام به «مؤمن الطاق» و در استطاعت به «حمزة بن محمد» و در توحید به «هشام بن سالم» و در امامت به من معرفی کرد و او در همه مغلوب شد.

امام چنان خندید که دندانش ظاهر شد. مرد شامی گفت: گویا می‏خواستی به من بفهمانی که در میان شیعیان چنین مردمی داری؟ امام فرمود: همین طور است. آن مرد به جرگه شیعیان پیوست.»

این رویداد ایجاد انسجام و اقدام گروهی توسط امام صادق علیه‏السلام را به تصویر می‏کشد..

2. ذکر آثار و نتایج

روش دیگری که امام صادق علیه‏السلام در مسیر هدایت استفاده می‏کند، ذکر آثار و نتایج مثبت و منفی کارها و نعمتها و... است. در سیره و سخن امام صادق علیه‏السلام چنین روشی به روشنی دیده می‏شود.

از جمله، در وصیتش به ابن جندب می‏فرماید: «یَا ابْنَ جُنْدَبٍ لَوْ اَنَّ شیعَتَنا اِسْتَقامُوا لَصافَحَتْهُمُ الْمَلائِکَةُ وَلاَءَظَلَّهُمُ الغَمامُ وَلاَءَشْرَقُوا نَهارا وَلاَءَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحتِ اَرْجُلِهِمْ وَما سَأَلُوا اللّه‏َ شَیئا اِلاّ اَعْطاهُمْ؛ ای پسر جندب! اگر شیعیان ما استقامت کنند، ملائکه با آنان مصافحه می‏کنند و ابرها بر آنان سایه می‏اندازند و همانند روز روشن می‏درخشند و از بالا و پایین روزی می‏خورند و چیزی از خدا نمی‏خواهند، مگر اینکه به آنها عطا می‏کند.»

آن حضرت آثار «نیکی به مؤمن و ادای نماز» و اثر منفی ترک آنها را نیز چنین توضیح می‏دهد: «یَا ابْنَ جُنْدَبٍ اِنَّ لِلشَّیْطانِ مَصائِدَ یَصْطادُبِها فَتحامُوا شِباکَهُ وَمَصائِدَهُ، قُلْتُ یَابْنَ رَسُولِ اللّه‏ِ وَماهِیَ؟ قالَ اَمَّا مَصائِدُهُ فَصَدُّ عَنْ بِرِّ الاِْخْوانِ وَاَمّا شِباکُهُ فَنَوْمٌ عَنْ قَضاءِ الصَّلَواتِ الَّتی فَرَضَهَا اللّه‏ُ. اَما اِنَّهُ ما یُعبَدُ اللّه‏ُ بِمِثْلِ نَقْلِ الاْءَقْدامِ اِلی بِرِّ الاِْخْوانِ وَزِیارَتِهِمْ. وَیْلٌ لِلسّاهینَ عَنِ الصَّلَواتِ، النّائِمینَ فی الْخَلَواتِ، اَلْمُسْتَهْزِئینَ بِاللّه‏ِ وَآیاتِهِ فِی الْفَتَراتِ. اُولئِکَ الَّذینَ «لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الآْخِرَةِ وَلا یُکَلِّمُهُمُ اللّه‏ُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَلا یُزَکّیهِمْ وَلَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ»؛برای پسر جندب! شیطان مکانهایی برای شکار دارد؛ پس مواظب دامها و شکارگاههای او باشید. عبداللّه‏ می‏گوید: پرسیدم: ای پسر رسول خدا، آنها چیست؟ فرمود ابزار شکارش باز داشتن از نیکی به برادران و دام او خفتن از انجام نمازهای واجب است. آگاه باش! همانا خداوند به چیزی مانند گام برداشتن در راه نیکی به برادران و دیدار آنها بندگی نمی‏شود. وای بر کوتاهی کنندگان بر نمازها، خواب رفته‏گان در خلوتها و آنها که در زمان ضعف دین، خدا و آیاتش را مسخره می‏کنند. آنها هیچ بهره‏ای در آخرت ندارند. خداوند در روز قیامت با آنها سخن نمی‏گوید و آنها را نمی‏بخشد و برای آنها عذابی دردناک است.»

آن حضرت اثر ترک دنیا محوری را نیز چنین یادآور می‏شود: «اِنْ اَحْبَبْتَ اَنْ تُجاوِرَ الْجَلیلَ فی دارِهِ وَتَسْکُنَ الْفِرْدَوْسَ فی جَوارِهِ فَلْتَهُنْ عَلَیْکَ الدُّنْیا وَاجْعَلِ الْمَوْتَ نَصْبَ عَیْنِکَ وَلا تَدَّخِرْ شَیْئا لِغَدٍ وَاعْلَمْ اَنَّ لَکَ ما قَدَّمْتَ وَعَلَیْکَ ما اَخَّرْتَ؛ اگر دوست داری در درگاه الهی با خداوند همنشین شوی و در بهشت در جوار او مسکن گزینی، باید دنیا در نظرت بی‏مقدار باشد و مرگ را همواره جلوی چشمت داشته باشی و برای فردا چیزی نیندوزی و بدان، آنچه قبلاً تقدیم داشته‏ای برای توست و به خاطر کارهای [نیکی] که به تأخیر انداخته‏ای ضرر خواهی کرد.»

3. تحریک عواطف انسانی
داستانی زیبا از امام صادق علیه‏السلام را بشنویم که در آن حضرت از روش تحریک عواطف سود برده است: شقرانی فردی شراب‏خوار بود و نمی‏توانست به دلائلی از دربار منصور دوانیقی سهم و حقوق خود را بگیرد؛ اما امام که برای کاری نزد منصور رفت، سهم او را نیز گرفت و به وی داد و هنگام دادن حقوقش با لحنی ملاطفت‏آمیز به او فرمود: «کار خوب از هر کسی خوب است، ولی از تو بهتر و کار بد از هر کسی بد است، ولی از تو به خاطر انتساب به ما زشت‏تر.»

بعد از آنکه امام از نزد شقرانی رفت، او شدیدا متأثر شد و خود را ملامت کرد.

در موضعی دیگر امام صادق علیه‏السلام سعی کرد با نشان دادن عمق نفرت خود از همکاری با بنی عباس، یکی از شیعیان را از همکاری با آنان باز دارد.

لذا فرمود: «ما اُحِبُّ اِنّی عَقَدْتُ لَهُمْ عُقْدَةً اَوْ وَکَیْتُ لَهُمْ وِکاءً وَاَنَّ لی ما بَیْنَ لا بَتَیْها، لا وَلا مَدَّةً بِقَلَمٍ إنَّ أعْوانَ الظَّلَمةِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فی سُرادِقٍ مِنْ نارٍ حَتّی یَحْکُمَ اللّه‏ُ بَیْنَ الْعِبادِ؛ من دوست ندارم برای آنها (بنی عباس) گِرهی بزنم، یا درِ مشکی را ببندم. هرچند در برابر آن ثروت زیادی به دستم برسد، نه، حتی دوست ندارم قلمی برای آنها بر صفحه‏ای بکشم. همانا کمک کنندگان به ستمگران در روز قیامت در سراپرده‏ای از آتش قرار داده می‏شوند تا خداوند بین بندگان حکم کند.»

4. بیدارسازی وجدانها
آموزه‏های الهی نشان می‏دهد که انسان هرچند ممکن است در ظاهر حقایق را فراموش کند، اما از درون هرگز دچار فراموشی حقایق نمی‏شود و با مخاطب قرار دادن درون و فطرت او می‏توان او را نجات داد و به خود آورد.

خداوند می‏فرماید: اگر از آنها بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را خلق کرد و خورشید و ماه را به تسخیر درآورد، به یقین می‏گویند خدا؛ «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَالاْءَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللّه‏ُ»؛ و نیز اگر بپرسی چه کسی از آسمان آب می‏فرستد که زمین را بعد از مرگش زنده کند، به یقین می‏گویند خدا؛ «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الاْءَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللّه‏ُ».

این روش را در سیره امام صادق علیه‏السلام هم می‏بینیم؛ روشی که در آن، امام از مخاطبش می‏خواهد خود را در موقعیت فرض شده ببیند و ببیند فطرتش چه می‏جوید و چه می‏خواهد.

مردی به خدمت امام صادق علیه‏السلام آمد و گفت: ای زاده رسول خدا! مرا با خدا آشنا کن. خدا چیست؟ مجادله کنندگان بر من چیره شده‏اند و سرگردانم کرده‏اند. امام فرمود: «یا عَبْدَ اللّه‏ِ هَلْ رَکِبْتَ سَفینَةً قَطٌّ؟ قالَ نَعَمْ. قالَ: فَهَلْ کَسرَ بِکَ حَیْثُ لا سَفینةَ تُنْجیکَ وَلا سَباحَةَ تُغْنیکَ؟ قالَ: نَعَمْ، قالَ: هَلْ تَعَلَّقَ قَلْبُکَ هُنالِکَ اَنَّ شَیْئا مِنَ الاَْشْیاءِ قادِرٌ عَلی اَنْ یُخَلِّصَکَ مِنْ وَرْطَتِکَ؟ قالَ: نعم. قاَلَ: فَذالِکَ الشَّی‏ءُ هُوَ اللّه‏ُ الْقادِرُ عَلَی الاِْنْجاءِ حَیْثُ لا مُنْجِیَ وَعَلَی الاِْغاثَةِ حَیْثُ لا مُغیثَ؛(3) ای بنده خدا! آیا تا به حال سوار کشتی شده‏ای؟ گفت: آری. فرمود: آیا شده که کشتی بشکند و کشتی دیگری برای نجات تو نباشد و امکان نجات با شنا را هم نداشته باشی؟ گفت: آری. فرمود: آیا در چنین حالتی به چیزی که بتواند از آن گرفتاری نجاتت دهد، دلبسته بودی؟ گفت: آری. فرمود: آن چیز همان خداست که قادر بر نجات است؛ آنجا که نجات دهنده‏ای نیست. او فریاد رس است؛ آنجا که فریادرسی نیست.»

5. ارائه الگو و نمونه
قرآن کریم دوبار ابراهیم علیه‏السلام را به عنوان الگو معرفی می‏کند و همچنین درباره پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّه‏ِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»؛ «رسول خدا برای شما الگوی نیکویی است.»

و حتی زن فرعون را نمونه معرفی می‏کند: «ضَرَبَ اللّه‏ُ مَثَلاً لِلَّذینَ آمَنُوا امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ»؛ «خدا برای مؤمنین همسر فرعون را مثل می‏زند.»

و... این همه برای آن است که مخاطبانِ کلام الهی بتوانند الگویی درک کردنی از انسان مطلوب الهی را بشناسند و بفهمند که آنچه خدا می‏خواهد، در عالم واقع و خارج چگونه باید باشد. امام صادق علیه‏السلام ، قرآن کریم، رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، امام علی علیه‏السلام و شیعیان واقعی را به عنوان الگو معرفی می‏کند.

مثلاً می‏فرماید:
«عَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ، فَما وَجَدْتُمْ آیَةً نَجابِها مَنْ کانَ قَبْلَکُمْ فَاعْمَلُوا بِهِ وَما وَجَدْتُمُوهُ هَلَکَ مَنْ کانَ قَبْلَکُمْ فَاجْتَنِبُوهُ؛ بر شما باد قرآن! هر آیه‏ای را یافتید که گذشتگان با [عمل به] آن آیه نجات یافتند، شما هم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شما هم از آن بپرهیزید.»

«اَلْحافِظُ لِلْقُرآنِ اَلْعامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرامِ الْبَرَرَةِ؛ کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والا مقام و نیکوکار [الهی [خواهد بود.»

آن حضرت در کلامی دیگر پیرامون راز ماندگاری و جاودانگی و میثاق عمل بودن قرآن تا قیامت چنین می‏فرماید: «لاَِنَّ اللّه‏َ تَبارَکَ وَتَعَالی لَمْ یَجْعَلْهُ لِزَمانٍ دُونَ زَمانٍ وَلا لِناسٍ دُونَ ناسٍ فَهُوَ فی کُلِّ زَمانٍ جَدیدٌ وَعِنْدَ کُلِّ قَوْمٍ غَضٌّ اِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ؛ برای اینکه خدای تبارک و تعالی آن را برای زمان یا مردم خاصی قرار نداده است، پس در هر زمان تازه است و نزد هر قومی شاداب است تا روز قیامت.»

درباره الگو معرفی کردن پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از زبان امام صادق علیه‏السلام هم به روایت ابا هارون توجه می‏کنیم. وی می‏گوید: «به حضور امام شرفیاب شدم.

فرمود: ای اباهارون! چند روزی است تو را ندیده‏ام. گفتم: خداوند پسری به من عطا کرد. حضرت فرمود: خدا او را برای تو مبارک گرداند. چه نام نهادی؟ گفتم: محمد. امام صورت مبارکش را (به نشانه احترام) به زمین خم کرد تاجایی که نزدیک بود به زمین بخورد و زیر لب فرمود: محمد، محمد، محمد، جان خودم، فرزندانم، پدرم و جمیع اهل زمین فدای رسول خدا باد! او را دشنام مده، کتک مزن، بدی به او نرسان! بدان در روی زمین خانه‏ای نیست که در آن نام محمد وجود داشته باشد، مگر اینکه آن خانه در تمام ایام مبارک خواهد بود.»

6. تشبیه و تمثیل و محسوس کردن معقول
از کاراترین روشهای هدایت، سود بردن از تشبیه و تمثیل است؛ زیرا مردم امور محسوس را با حواس ظاهری خود به راحتی درک می‏کنند، به خلاف مسائل عقلی که نیاز به زحمت فکری و درک عقلی دارند.

از این روی، خداوند متعال در آیات متعددی از مَثَل استفاده می‏کند و می‏فرماید: «وَیَضْرِبُ اللّه‏ُ الاْءَمْثالَ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ»؛«و خدا برای مردم مثالها می‏زند. امید است که متذکر شوند.»

و «وَلَقَدْ ضَرَبْنا لِلنّاسِ فی هذَا القُرآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ»؛ «در این قرآن برای مردم از هر مثلی استفاده کردیم.»

از مثال‌های قرآنی هم می‏توان به تشبیه «وجود خدا» به «نور» «بطلان بخشش با منت» به «از بین رفتن بذری که روی سنگ کاشته‏اند»، و «بخشش و انفاق» به «رویش هفتصد دانه گندم از یک دانه» اشاره کرد. امام صادق علیه‏السلام به طور متعدد از این روش استفاده کرده است.