آرمان هیأت - اوخشاماها (۲)

فرهنگ-داودبهلولی: اوخشاماها گرچه در هر مراسم عزاداری بیان می‌شوند ولی به تناسب مجلس بیان می‌شوند.

در مجالس عزاداری امام حسین(ع) با توجه به موضوع مرثیه و این که برای کدام‌یک از دلاوران دشت کربلا خوانده می‌شود، به تناسب آن نیز اوخشاما بیان می‌شود. که به ذوق و سلیقه مداح نیز بستگی دارد. اما چنانچه قبلاً گفته شد، هر مداحی نمی تواند اوخشاما بخواند. و دوم این که اوخشاما در اوج مرثیه بیان می‌شود و همراه با آغلاشما و همراهی مستمعین است.

مثلاً اوخشامای زیر از زبان حضرت ابوالفضل(ع) بیان می‌شود:
بیلمه‌ینلر بیلدی گل
غم اور‌گیم بؤلدی گل
پرچمیوه صاحیب اول
اباالفضلین اؤلدی گل
(هرکس نمی‌دانست، خبردار شد
غم، دلم را به دو نیم کرد
پرچمت را بردار
بیا که ابوالفضلت کشته شد)

یا در بیان مصیبت حضرت زهرا (س) و مادر از بایاتی زیر استفاده می‌شود:
باغدان باغا گلمیشم
گول درماغا گلمیشم
ایتیرمیشم آنامی
آختارماغا گلمیشم!

در فراق عزیز از دست رفته سروده می‌شود:
کؤینگین آغ ساخلارام
یویارام آغ ساخلارام
بیرده منه قوناق گلسن
یوز ایل قوناق ساخلارام
*
قیزیل گول اولمایایدی
سارالیب سولمایایدی
بیر آیریلیق بیر اؤلوم
هئچ بیری اولمایایدی

و در داغ برادر اوخشامای زیر را سر می‌دهند:
قارداشلار، آی قارداشلار
یاغیش یاغار قار باشلار
باجیلار غملننده
گؤیلون آلار قارداشلار
و زبان حال مادر فرزند مرده را این چنین سر می‌دهند:
داغلار باشی چمنلر
کهلیکلر داغدا دنـلر
اوغلو اؤلن آنانین
اورگی تئز ورملر
*
اولدوز گؤیه دوزولر
خومار گؤزلر سوزولر
آهو ملر، سس گلر
منیم قلبیم اوزولر

در بایاتی اخیر مداح با ذوق و سلیقه خود با افزودن کلمه‌ای (مثلاً اسم فرد و یا فرزند و نسبت دادن آن به یکی از بستگان متوفی) اوخشاما را مناسب روضة خودش بیان می‌کند؛ مثلاً حاج سلیم مؤذن در روضة حضرت علی اصغر(ع) با افزودن کلمة «بالا: فرزند» و «علی» این را از زبان مادر آن حضرت بیان می‌دارد.

اینک اوخشاماهای دیگر با اجرای حاج سلیم مؤذن دربارة حضرت علی اصغر (ع) از زبان مادر آن‌ جناب: (قابل ذکر این که مداح بزرگ ترک حاج سلیم مؤذن این اوخشاماها را با توانایی بی‌نظیری به صورت نوحه اجرا کرده است.)

من گول اکیب درمه‌دیم
اوغول دادین بیلمه‌دیم
های دوشدو اوخلانمیسان
اوخ یارووی گؤرمه‌دیم
*
باغلی قالیب اللرین
پارچالانیب حنجرین
گولمه‌دین بیر یول منه
اوخا گولن لبلرین
*
غملریمی سانارام
زلفلریمی یونارام
گهواره‌وی ترپدیب
لای‌لای چالیب یانارام
*
آهو کیمی ملرم
قان یاش گؤزه الرم
سنی سالیب یادیمه
قنداق آچیب بلرم
*
عئشقون آتیب منظره
آدون دوشوب دیللره
قلبی یارالی آنان
قوربان خمار گؤزلره

آللاه اکبر دئییر علی: (سینه زنی متوقف می شود و مجلس اوج می گیرد. اوخشاماهای بعدی جانسوزتر می شود)

آلنوندا قارا تلون
گؤرمه‌دیم شیرین دیلون
قالدی سندن یادگار
سینه‌مده دیرناق یئرون
*
گوندوز گئجه آغلارام
اوره‌ک باشین داغلارام
گلسون منیم سینه‌مه
اوخ یارووو باغلارام
*
سینیب منیم شهپریم
قان اولوب اشک تریم
سو ایچمیشم سود گلیب
الوو وئریر دؤشلریم
*
باغچادا گول درمیشم
دیلبره گؤندرمیشم
بیر اولان آللاهیمه
سنی‌ قوربان وئرمیشم

فرود از اوج:
فلک دانیب دوزووو
باتیریب اولدوزووو
تاری قبول ائیله‌سین
منیم املیک قوزومو
*
ظالیم گؤزو اویمادی
آنان سندن دویمادی
آیاق دوتوب گزمگه
فلک سنی قویمادی
*
آنان زلفون هؤرمه‌ییب
سن‌سیز آغ گون گؤرمه‌ییب
هئچ قانادی باغلی قوش
سن کیمی جان وئرمه‌ییب
*
چیرمادین دورانووو
آلدی عطش جانووو
اوخ ووران صیادیدن
تاری آلار قانووو

در بین مداحان بزرگ ترک حاج سلیم موذن اردبیلی، حاج محمد باقر تمدن، حاج داود علیزاده و حاج اصغر زنجانی اوخشاماخوان‌های ماهری هستند.

از نوشته بالا و مثال‌های ارائه شده با قاطعیت تمام می توان گفت که نوحه، مرثیه و عزاداری ترکی بخشی از اعتبار خودش را مدیون همین اوخشاماهای جانگداز است، و اوخشاما جزئی از فرهنگ عامه است. در حقیقت این بخش از ادبیات مرثیه ترکی یک شاخه از فرهنگ عامه (فولکلور) نیز حساب می‌شود.