آرمان هیأت - نگاهی به مرثیة ترکی (۱)

هنر - داود بهلولی: مرثیه خواندن در مرگ عزیزان یکی از سنت‌های قدیمی بین ترک‌زبان‌هاست؛ آن‌ها شعرهایی را در قالبی به نام بایاتی می‌سرودند و با حالت خاصی موقع عزاداری برای فرزندان، بزرگان قوم و قبیله و نزدیکان می‌خواندند.

ذوالجناح اوستن ییخیلدی چون صراط المستقیم
سؤیله‌دی اول دم‌ده بسم‌الله الرحمان الرحیم
(چون صراط المستقیم از ذوالجناح بر زمین افتاد،
در آن لحظه گفت بسم الله الرحمن الرحیم)
صراف تبریزی

مرثیه خواندن در مرگ عزیزان یکی از سنت‌های قدیمی بین ترک‌زبان‌هاست؛ آن‌ها شعرهایی را در قالبی به نام بایاتی می‌سرودند و با حالت خاصی موقع عزاداری برای فرزندان، بزرگان قوم و قبیله و نزدیکان می‌خواندند.

«ساغور»، «آغی» و «اوخشاما» از جملة این عزاداری‌ها بودند؛ این رسم از زمان‌های خیلی دور بین ترک‌ها رایج بوده، مثلاً منظومه خیلی قدیمی آلپ ارتونقا (افراسیاب) که شاعرش شناخته نشده است. این آلپ ارتونقا همان افراسیاب معروف شاهنامه است.

آلپ ارتونقا اؤلدو می
ایس‌سیز آجی کالدی می
اؤزلک اؤجون آلدی می
ایمدی یورک ییرتیلیر
...
(آیا آلپ ارتونقا کشته شد؟
آیا فقط تلخی و ناکامی باقی ماند؟
آیا توانست انتقامش را بگیرد؟
حالا دیگر پاره پاره می‌شود)

این نوع شعرها الان هم رواج دارد مثلاً این اوخشاما:
آغلایان باشدان آغلار
کیپریکدن، قاشدان آغلار
قارداشی اؤلن باجی
دورار اوباشدان آغلار
(گریه کننده یکسره می‌گرید
او با مژه‌ها و ابروانش می‌گرید
خواهری که برادرش مرده است
وقت سحر برمی‌خیزد و گریه می‌کند)

مرثیه دینی شکل می‌گیرد
بعد از مسلمان شدن ترک‌ها و شیعه شدن خیلی از آن‌ها کم کم مرثیه دینی در شعر ترکی برای خودش جایگاهی پیدا کرد. شاه اسماعیل ختایی(1) و مولانا محمد فضولی(2) دو شاعری بودند که مرثیه را به عنوان یک گونة ادبی مطرح و پایه‌هایش را محکم کردند.

مثلاً شاه اسماعیل این مرثیه را درباره عاشورا و امام حسین (ع) سرود:
بو گون ماتم گونو گلدی
آه حسین و وا حسین
سنین دردین باغریم گلدی
آه حسین و وا حسین
*
کربلانین اؤنو یازی
اورگیندن چیخماز سؤزی
یزیدلرمی قیردی سیزی؟
آه حسین و وا حسین
...
(امروز روز ماتم آمد
آه حسین و وا حسین
درد تو سینه‌ام را شکافت
آه حسین و وا حسین
*
ماجرای دشت کربلا
از دل تو بیرون نمی‌رود
آیا یزیدی‌ها شما را کشتند؟
آه حسین و وا حسین
*
مرثیة دینی که با شاعرهایی مثل شاه اسماعیل و محمد فضولی پا گرفته بود در دورة قاجاریه به اوج خودش رسید. از آن زمان تا به حال شعرای زیادی ظهور کرده‌اند که همة هنر شعری‌شان را صرف شعر آیینی کرده‌اند.

«نظام‌الدین محمد توفارقانی»، «سید فتاح مراغه‌ای»، «حاجی خداوئردی خویی»، «سعدی زمان»، ابوالحسن راجی» در قدیم‌تر و «منزوی»، «بیضای اردبیلی»، «یحیوی» و ... در دورة معاصر. در آن سوی ارس هم شاعران مرثیه‌سرای زیادی ظهور کردند مثل «خورشید بانو ناتوان»، «سالک اردوبادی»، «عباسقلی آقا باکیخانوف». دخیل مراغه‌ای، صراف تبریزی، قمری دربندی و راجی تبریزی چهار شاعر بزرگ مرثیه ترکی هستند.

دخیل مراغه‌ای در قرن سیزدهم در مراغه دنیا آمد. دخیل به شاعر مقتل نویس معروف است چون یک مقتل هفت جلدی به صورت نظم و نثر نوشته است.

باش وئرن من، باش کسن سن، قیل و قال ائتمک نه‌چون
بیر نفر مظلومو اؤلدورمکده بو غوغا نه‌دیر
ایندی یئل طوفان ائدر، توز تورپاغی ائیلر کفن
یار کویوندا شهیده خلعت دیبا نه‌دیر
(سر دهنده من، سر بُرنده تو، دیگر این قیل و قال برای چیست؟
برای کشتن یک مظلوم این‌قدر غوغا برای چیست؟
اکنون باد طوفان می‌کند و خاک و غبار را کفن من می‌نماید
برای شهید کوی دوست خلعت دیبا چه معنی دارد؟)

قمری دربندی در در سال 1350 قمری در شهر دربند داغستان روسیه به دنیا آمد. دیوان قمری شهرت بسیار زیادی در بین ترک‌زبانان دارد. او هم یک مقتل به نظم و نثر نوشته است.

ماه محرم اولدو گئنه گؤیلر آغلادی
دوشدو جهانه غلغله عالملر آغلادی
(ماه محرم شد و دوباره آسمان‌ها گریستند
در جهان غلغله افتاد و دو عالم گریه کردند)

راجی در سال 1347 قمری در تبریز به دنیا آمد. بیشتر اشعار راجی به حادثه دشت کربلا اختصاص یافته است.
صراف تبریزی در سال 1271 در تبریز به دنیا آمد. صراف از بزرگ‌ترین شاعران دوره معاصر است.

ذره ذره دولدوروب از بس وجودون شور حق
کربلا دشتین ائدیب شور حسینی طور حق
قیلدی بو صورتله ذاتیندن تجلا نور حق
«لن‌ترانی» عقده‌سین حل ائتدی موسای کلیم
(از بس شور حق ذره ذرة وجودش را پر کرده است
شور حسینی دشت کربلا را مبدل به طور حق نموده است
با این کار نور حق از ذاتش تجلی نمود
در آن لحظه برای او عقده و مشکل «لن‌ترانی» موسی (ع) حل شد

پی‌نوشت
1. شاه اسماعیل ختایی: بنیانگذار سلسلة صفوی و یکی ارکان شعر ترکی. شاه اسماعیل شعرهای بسیار زیادی در مدح معصومین (ع) دارد.

2. مولانا محمد فضولی: در بغداد و در طایفه‌ای از ترکان بیات که ساکن عراق بودند، متولد شد. او یک مقتل نیز به نام «حدیقه‌السعدا» نوشته است. فضولی به سه زبان ترکی، فارسی و عربی شعر می‌گفت. سال 1994 از سوی سازمان ملل متحد به نام این شاعر نام‌گذاری شد.

ادامه دارد ...