آرمان هیأت - ادبیات مرثیه آذری در نهضت امام خمینی(ره) (۱)

فرهنگ- رحیم نیكبخت: مرثیه تركی در این خطه سابقه‌ای هم‌سال با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران دارد بین مذهب شیعه و زبان تركی مردم آذربایجان از قرن نهم و دهم هجری رابطه‌ای جداناشدنی بوجود آمد كه هنوز هم ادامه دارد.

خشونت و شدت عملی كه محمدرضا در دوم فروردین به خرج داد بازتاب گسترده‌ای در محافل دینی و میان مردم داشت و رابطه شاه و مذهب و علما را به نقطه غیرقابل برگشتی رساند.

واقعه مدرسه فیضیه قم بعد عاطفی و احساسی قدرتمندی در میان مردم پیدا كرد. در اشعار مرثیه این تهاجم با غارت خیام در كربلا مقایسه شد. آتش زدن قرآن‌ها و كتاب‌های دینی، ضرب و شتم و شهادت چند نفر از طلاب در سراسر ایران احساسات مذهبی مردم را به شدت تحریك كرد و این خود دستمایه مناسبی بود كه در ایام محرم مشروعیت رژیم زیر سؤال برده شود.

پیش از ماه محرم امام خمینی با تحریم تقیه وعاظ و خطبا و مرثیه‌سرایان را واداشت كه در منابر علنی به مخالفت با رژیم و برنامه‌های ضد اسلامی آن بپردازند.

مقدمه
انقلابی كه در ۲۲بهمن ۱۲۵۷به پیروزی رسید ریشه‌ای اسلامی داشت و نشئت گرفته از باورهای مذهبی مردم بود؛ رویكرد انقلابی ادبیات مرثیه و اشعار نوحه در دوره نهضت از موضوعات جالب توجه برای تبیین ریشه‌های این انقلاب می‌باشد.

متأسفانه پس از پیروزی انقلاب از سوی مراكزی كه متولی تاریخ و فرهنگ بودند توجه چندانی به تدوین تاریخ انقلاب اسلامی و موضوعات آن به شكل جدی و علمی صورت نگرفت.

تلاش‌های منحصر به فردی هم كه صورت گرفته است از احساس وظیفه دینی و علاقه شخصی به سختی به پایان رسیده است كه در مقابل عظمت رویداد كارهای اندك هستند.

فقر تاریخ‌نگاری انقلاب در داخل كشور را از رونویسی‌های مكرر از كتاب «نهضت امام خمینی(ره)» (۱) می‌توان دید؛ تازگی طرح بسیاری از مقولات و موضوعات مربوط به انقلاب اسلامی هنوز فرصت آن را فراهم نیاورده است كه پژوهش‌های جامع و مانع ارائه گردد، موضوع مورد بحث مقاله نیز از این امر مستثنی نیست.

در ابتدا بایستی معترف بود كه این مقوله راهی نارفته و ناهموار است و دانسته‌های نگارنده ناقص و در حد دانشجویی كم‌بضاعتِ خام، امید آن‌كه بزرگان ادب و تاریخ جسارت وی را با نقد علمی خویش بزرگوارانه ببخشایند و با راهنمایی‌های خود نویسنده را رهین منت خویش سازند.

زبان و ادبیات آذری در آذربایجان و مذهب شیعه
پیش از ورود به موضوع مروری بر تاریخ ادبیات مرثیه از آغاز رواج زبان تركی در آذربایجان ضروری می‌نماید؛ مرثیه تركی در این خطه سابقه‌ای هم‌سال با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران دارد بین مذهب شیعه و زبان تركی مردم آذربایجان از قرن نهم و دهم هجری رابطه‌ای جداناشدنی بوجود آمد كه هنوز هم ادامه دارد؛ قسمت عمده ادبیات آذربایجان در چند چند قرن اخیر را همین مرثیه و نوحه‌های آذری تشكیل می‌دهد.

علاقه‌های ترك‌زبانان آذربایجان و آناتولی به مذهب شیعه و آرمان‌های آن در قالب فرقه‌های بكتاشیه، حروفیه خود را نشان داد كه حكایت از پذیرش تمایلات حق‌طلبانه و عدالت‌جویانه شیعی در میان آن‌ها داشت و همین علاقه كلی به تشیع در ایران و شیفتگی مردم ایران به آرمان‌های آن، شاه اسماعیل صفوی را متعاقب پدرش در بهره‌گیری از این نیروی بالقوه عظیم واداشت.

اشعاری كه وی به تركی می‌سرود آكنده از مفاهیم شیعی بود؛ مبارزه شدید صفویان با عثمانی، آذربایجان را محل زدوخورد می‌ساخت كه زنده نگاه داشتن احساسات شیعی رمز بر جا ماندن دولت نوپای صفویه بود (به عبارت دیگر هویت ایرانی) از این رو آیین‌های سوگواری مذهبی در آذربایجان به‌ویژه در اردبیل زادگاه صفویان، در مقایسه با سایر نواحی ایران از گستردگی و اهمیت خاصی برخوردار است.

در ارتباط ادبیات نوظهور تركی آذری و تمایلات شیعی جالب آن است بدانیم ملامحمد فضولی كه در ادبیات تركی عثمانی هم جایگاه عالی دارد، شیعه مذهب است و كتابی مستقل در مقتل امام حسین(ع) به نام «حدیقةالسُعَدا» تألیف كرده است.(۲)

خود در مورد اشعارش می‌گوید:
«چون خاك كربلاست فضولی مقام من
نظم به هر كجا رود حرمتش رواست
زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیست
خاكست شعر بنده ولی خاك كربلاست»(۳)

همین شاعر شیعی كه او را پدر شعر تركی آذری می‌دانند در قرن دهم هجری اولین تركیب‌بند مرثیه تركی آذری را در رثای سالار شهیدان سروده است.(۴)

به عبارت دیگر ادبیات تركی در آذربایجان با تمایلات شیعی قدم به عرصه وجود گذاشت. این رابطه در قرن یازدهم و دوازدهم هجری ادامه یافت.(۵)

قرن سیزدهم هجری اوج شكوفایی ادبیات مرثیه تركی و فارسی آذربایجان بود؛ به احتمال قریب به یقین می‌توان گفت اكثر شعرای آذربایجان در مرثیه نیز طبع خود را آزموده‌اند. حتی شعرایی كه به غزلسرایی شهرت یافته‌اند قسمتی از دیوان خود را تحت عنوان «دیوان مراثی» به مرثیه‌ها و نوحه‌ها اختصاص می‌دادند.

چون راجی تبریزی، صراف تبریزی... این سنت در جمهوری آذربایجان فعلی ـ آران قفقازیه جنوبی قلمرو پیشین ایران تا جنگ‌های ایران و روس ـ حتی در دوران دیكتاتوری كمونیستی استالین هم در میان شعرایی چون علی آقا واحد، غزلسرایی مشهور دیده می‌شود.

انقلاب مشروطیت در مرثیه‌سرایی آذربایجان تأثیر عمده‌ای داشت كه مجال پرداختن به آن در این مختصر نیست. با این حال شعرای مرثیه‌سرایی چون، حاج رضا صراف(۶) تبریزی، كریم آقاصافی، شهید سربدار میرزا احمد سهیلی،(۷) عبدالحسین‌خان و... در اشعار مرثیه خود رویكردی اجتماعی سیاسی داشته‌اند.

با به قدرت رسیدن رضاخان و تشكیل سلطنت وی و سیاست بی‌مهری توأم با بی‌احترامی به فرهنگ‌ مذهبی مردم و مقابله با روحانیت ادبیات مرثیه و تجلی عشق و ارادت مردم به اهل بیت (ع) علی‌رغم خواست حكومت به حیات قدرتمند خود ادامه داد که با گوشت و خون مردم ایران عجین است.

همین روحیه و گرایش شدید مذهبی مردم آذربایجان بود كه تلاش و نقشه‌های عناصر سرسپرده به حزب كمونیست شوروی را نقش بر آب كرد؛ بی‌شك اگر این روحیه مذهبی نبود تجزیه آذربایجان در زمان پیشه‌وری حتمی بود.

مرثیه تركی آذربایجان در سیر تاریخی خود با توجه به ویژگی های عاطفی و احساسی گاه به افراط كشیده شده است؛ برخی داستان‌هایی كه در اواخر قرن سیزدهم هجری چون «مسیب‌نامه» در آذربایجان ساخته و پرداخته شده‌اند، نمونه‌ای از احساسات و تمایلات شیعی هستند كه در قالب داستان خیالی، انتقام خون شهیدان كربلا را گرفته‌اند.(۸)

نهضت اسلامی و تغییر كیفی مرثیه‌های آذری
حضور مرجع تقلید پرنفوذی چون آیت‌الله العظمی بروجردی، محمدرضا پهلوی را از اقداماتی كه ممكن بود مخالفت وی را برانگیزد باز می داشت، خصوصاً قبل از كودتای ۲۸مرداد كه خطر قریب‌الوقوع تسلط كمونیسم بر ایران را عوامل دربار در میان مردم و روحانیون به شدت شایع كرده بودند و پس از آن هم شاه سعی داشت خود را پادشاهی مسلمان و حامی شیعه و ضدكمونیسم وانمود نماید.

با رحلت آیت‌الله بروجردی (در سال ۱۳۴۰) سد محكمی از مقابل شاه برداشته شد و او اصلاحاتی را كه آمریكاییان می‌خواستند انجام دهد، شروع كرد.

تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی اولین موضوع چالش بین گرایش‌های مذهبی مردم و تمایلات ضد مذهبی رژیم بود تصویب لایحه فوق علما و روحانیان را به تكاپو واداشت و سرانجام با تلاش همگانی و سراسری دو ماهه علما و مراجع رژیم ناگزیر از عقب‌نشینی شد.

پس از این شاه خود به صحنه آمد و با اعلام اینكه قصد دارد اصول شش‌گانه‌ای را به رفراندوم بگذارد، خود مسئولیت انجام اصلاحات دیكته شده آمریكایی را بر عهده گرفت. علی‌رغم مخالفت گسترده علما و مراجع، شاه رفراندوم را در روز ۶بهمن سال ۱۳۴۱انجام داد(۹) ولی موفق به سركوب مخالفان یا ساكت كردن آن‌ها نشد؛ با این حال مترصد آن بود كه زهرچشمی از علما بگیرد.

نهضت اسلامی در مخالفت با انجمن‌های ایالتی و ولایتی و رفراندوم حركتی عمومی همه علما و مراجع بود با این حال در سطح مراجع و مجتهدان قم این شخصیت پرجاذبه و مصمم حاج آقا روح‌الله خمینی بود كه مطرح‌تر می‌شد، در آذربایجان هم یكی از شاگردان قدیمی او به نام سید محمدعلی قاضی طباطبایی ، مردم مذهبی را در مخالفت با رژیم رهبری می‌كرد.

تحریم عید نوروز ۴۲ از سوی امام(ره) و مراجع تقلید عكس‌العمل طرح و تصویب لوایح و قوانین غیراسلامی از سوی رژیم بود. رژیم در پی آن بود كه نشان دهد به هر قیمت، مخالفت علما را تحمل نخواهد كرد از این رو در روز دوم فروردین كه مصادف با شهادت امام صادق علیه‌السلام بود كماندوهای رژیم مدرسه فیضیه قم و مدرسه طابیه تبریز را مورد هجوم خویش قرار دادند.

خشونت و شدت عملی كه محمدرضا در دوم فروردین به خرج داد بازتاب گسترده‌ای در محافل دینی و میان مردم داشت و رابطه شاه و مذهب و علما را به نقطه غیرقابل برگشتی رساند.

واقعه مدرسه فیضیه قم بعد عاطفی و احساسی قدرتمندی در میان مردم پیدا كرد. در اشعار مرثیه این تهاجم با غارت خیام در كربلا مقایسه شد. آتش زدن قرآن‌ها و كتاب‌های دینی، ضرب و شتم و شهادت چند نفر از طلاب در سراسر ایران احساسات مذهبی مردم، را به شدت تحریك كرد و این خود دستمایه مناسبی بود كه در ایام محرم مشروعیت رژیم زیر سؤال برده شود.

پیش از ماه محرم امام خمینی با تحریم تقیه وعاظ و خطبا و مرثیه‌سرایان را واداشت كه در منابر علنی به مخالفت با رژیم و برنامه‌های ضد اسلامی آن بپردازند در قسمتی از اعلامیه امام آمده بود:

«حضرات مبلغین عظام و هیئات محترم و سران دسته‌های عزادار متذكر شوند: كه لازم است فریضه دینی خود را در این ایام در اجتماعات مسلمین ادا كنند و از سید مظلومان فداكاری در راه احیاء شریعت را فرا گیرند و از توهم چند روز حبس و زجر نترسند (لاتهنوا و لاتَحزنوا وَ اَنتم الاعلون اِن كُنتم مؤمنین) آقایان بدانند كه خطر امروز بر اسلام كمتر از خطر بنی‌امیه نیست، دستگاه جبار با تمام قوا با اسرائیل و عمال آن‌ها (فرقه ضاله و مضله) همراهی می‌كند.

دستگاه تبلیغات را به دست آن‌ها سپرده و در دربار دست آن‌ها باز است در ارتش و فرهنگ و سایر وزارت‌خانه‌ها برای آن‌ها جا باز نموده و شغل‌های حساس به آن‌ها داده‌اند. خطر اسرائیل و عمال آن را به مردم تذكر دهید در نوحه‌های سینه‌زنی از مصیبت‌های وارده بر اسلام و مراكز فقه و دیانت و انصار شریعت یادآور شوید، از فرستادن و تجهیز دولت خائن چند هزار نفر دشمن اسلام و ملت و وطن را به لندن برای شركت در محفل ضد اسلامی و ملی اظهار تنفر كنید. [اعزام چند هزار نفر برای شرکت در کنفرانس بهائیان در لندن از ایران] سكوت در این ایام تأیید دستگاه جبار و كمك به دشمنان اسلام است، از عواقب این امر بترسید از سخط خدای تعالی بهراسید. اگر بواسطه سكوت شما به اسلام لطمه وارد آید نزد خدای تعالی و ملت مسلمان مسئول هستید...»(۱۰)

شبكه اطلاع‌رسانی نهضت در جریان تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی از سه محور عمده مرجعیت، روحانیون و بازار شكل گرفته بود، نهاد مرجعیت به عنوان نگهبان و حافظ دین اسلام موظف بود كه در قبال رفتارهای خلاف شرع حاكم موضع‌گیری نماید. بازوی ارتباطی مرجعیت با توده مؤمنین وعاظ و روحانیون بودند كه از طریق سخنرانی و وعظ در مساجد و تكایا پیام‌های رهبری نهضت را به مردم منتقل می‌كردند.(۱۱) جایگاه مداحان و مرثیه‌سرایان در مرثیه پائین‌تر از سخنرانان قرار داشت كه بعد از وعاظ به مرثیه‌سرایی می‌پرداختند.

پی‌نوشت:
۱. تألیف حجةالاسلام سید حمید روحانی.
۲. فضولی، محمد، حدیقةالسُعدا، به تصحیح میرصالح حسینی، تهران، انتشارات بین‌المللی الهُدی، ۱۳۷۳.
۳. فضولی، محمد، دیوان فارسی، به كوشش حسیبه مازی اوغلی، استانبول، ص ۱۵.
۴. ر.ك: كلیات هفت جلدی دیوان فضولی، تبریز، كتابفروشی فردوسی (از روی چاپ سربی استانبول به سال ۱۲۸۶هجری قمری)، صص ۱۲۸ـ ۱۲۷.
۵. در این مورد نگارنده پژوهشی تحت عنوان «تركی‌سرایان ایران در عصر صفوی» آماده چاپ دارد.
۶. از صرف تبریزی یك اثر جالب در تاریخ مشروطیت وجود دارد كه توسط نگارنده آماده چاپ گردیده و به زودی منتشر خواهد شد.
۷. در مورد زندگی و آثار میرزا احمد سهیلی مقاله‌ای از نگارنده به نام «سهیلی تبریزی سربداری از عاشورائیان، ۱۳۳۰ﻫ ق تبریز» آماده چاپ است.
۸. مسیب‌نامه، تألیف ملاحسین ایروانی، از این كتاب در كتابخانه شخصی نگارنده دو نسخه چاپ سنگی وجود دارد یكی چاپ ۱۳۲۸هجری قمری و دیگری چاپ ۱۳۳۲هجری در بادكوبه.
۹. رجبی، محمدحسن، زندگینامه سیاسی امام خمینی، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷، ص ۲۶۷.
۱۰. اعلامیه امام خمینی به وعاظ و گویندگان دینی و هیأت مذهبی.
۱۱. روحبخش، رحیم، نقش شبكه ارتباط پیام‌رسانی در قیام ۱۵خرداد، خلاصه مقاومت كنگره بین‌المللی انقلاب اسلامی، مهر ۱۳۷۸، ص ۸۳.