کد مطلب : ۷۱۲۹
برخی از آیین‌های مردم آذربایجان در ماه محرم
کربلا مسلخ عشق و محرم فصل عشق‌ورزی به اسوة جوانمردی، آزادی، عزت، کرامت و شجاعت است. محرم زنگار دل‌ها را شست‌وشو می‌دهد و دل را به عشق حسین(ع) پیوند می‌زند.
فرا رسیدن ماه محرم و عزاداری حسینی در اقصی نقاط جهان عشق و ارادت به سالار شهیدان را به نمایش می‌گذارند؛ مردم مناطق مختلف ایران نیز در این ماه در قالب هیأت‌های عزاداری، زنجیرزنی و سینه‌زنی سر از پا نشناخته و با اشک و آه و ماتم با برگزاری مراسم سوگواری یاد و خاطره امام حسین(ع) و یاران باوفایش را گرامی می‌دارند.
پرچم ماتم حسینی قرن‌هاست که با وجود فراز و نشیب‌های بسیار به همت عاشقان امامت در دیار آذربایجان همچنان در اهتزاز است. مردم منطقة آذربایجان همه‌ساله مراسم عزاداری محرم و صفر را به صورت گسترده و به شیوه‌ای سنتی و خاص برگزار می‌کنند. در ذیل به برخی از این عزاداری‌ها اشاره می‌کنیم.
مراسم «فهنه»
روضه‌خوانی در منازل و تکایای آذربایجان در غیر از ماه‌های محرم و صفر نیز برگزار می‌شود اما از دهة پایانی ذی‌حجه آذربایجان یک‌پارچه چهرة حسینی به خود می‌گیرد، به طوری که اکثر شهروندان چند روز قبل از فرا رسیدن ماه محرم لباس‌های مشکی پوشیده و دستار سیاه به نشانة عزا بر سر خویش می‌بندند و پرچم‌های عزا را در کوچه و بازار نصب می‌کنند.
در بازار بزرگ و قدیمی تبریز نیز مراسم عزاداری با شور و شوق خاصی برپا می‌شود؛ گروهی از عزاداران بازار با پوشیدن کت و شلوار مشکی به صورت یک‌دست و متحدالشکل آیین‌ها و عزاداری‌های خاصی را برگزار می‌کنند.
می‌گویند چادر سیاه زنان در فرهنگ شیعی به معنای عزای حسینی است. در نزدیک به دو دهة اخیر رواج این رنگ از چادرها ابتدا از شهرهای بزرگ آغاز شد و سپس در مناطق شهری کوچک و روستاها نیز متداول گشت.
بعضی از زنان این دیار هم که با مانتو پوشش اسلامی دارند، معمولاً در ایام محرم چادر سیاه بر سر می‌کنند. پوشیدن لباس سیاه در برخی موارد تا روز اربعین حسینی ادامه می‌یابد و برخی دستارهای سیاه بسته شده به سرشان را تا سوم امام نگه می‌دارند.
برخی مردان هنگام عزاداری پیراهنی بلند تا پایین‌تر از زانو بر تن می‌کنند و برخی حتی نوعی دامن سیاه را به همراه پیراهن سیاه مردانه می‌پوشند.
گفته می‌شود در تبریز علم‌ها و کتل‌های قدیمی و ارزشمند زیادی وجود دارد که حتی برخی وقف شده توسط شاهان قاجاری است.
فریادهای «شاخسی واخسی»، حیدر، صفدر، حسینیم وای، حسینیم وای، مظلوم اؤلن حسین وای و ... از تمامی نقاط شهر به گوش می‌رسد و اکثراً مراسم عزاداری روزهای اول تا هشتم محرم در شب انجام می‌پذیرد و در روزهای تاسوعا و عاشورا این مراسم در روز نیز برپاست.
تبریز شهر ام‌الهیئات است، چرا که بیشترین تعداد هیأت‌های محب اهل‌بیت(ع) را داراست و تقریباً در تمامی ایام سال مردم این شهر به یاد خاندان اهل‌بیت(ع) بوده‌اند و اوج این محبت در دهة اول محرم جلوه‌گر می‌شود.
عاشقان خاندان نبوی(ص) و دلسوختگان مکتب اباعبدالله الحسین(ع) در آذربایجان هم‌زمان با فرا رسیدن ماه محرم با انجام آیین‌ها و رسم‌های ویژة سوگواری واقعة جانگداز کربلا را برپا می‌دارند.
احسان دادن و ادای نذر در این ماه گرامی از جملة این سنت‌‌هاست؛ آذربایجانی‌ها اعتقاد ویژه‌ای به اطعام از سفره اباعبدالله الحسین(ع) دارند و معمولاً از غذاهای نذری در این ایام برای بیماران خود به تبرک می‌برند؛ حتی برخی معتقدند که غذا پختن در روز عاشورا کراهت دارد و حتماً باید از غذای نذری استفاده کرد.
در این روزها در برخی مساجد و خانه‌ها سفرة حضرت سیدالشهدا(ع) باز است و مردم به اطعام از این سفرة مبارک می‌پردازند؛ بیشتر غذاهای طبخ شده برنج است که با خورشت‌های مختلفی جهت پذیرایی از عزاداران حاضر می‌شود.
آش از دیگر غذاهایی است که مردم در ایام محرم طبخ می‌کنند. آش‌ها معمولاً بنا بر نذر و حاجتی تهیه می‌شود و در بین همسایگان و آشنایان پخش می‌شود.
از دیگر نذرها در ایام ماه محرم می‌توان به مواردی چون پوشیدن لباس سیاه یا سبز در ایام عزاداری حضرت امام حسین(ع)، انداختن شال سیاه یا سبز بر گردن، بستن پارچة سبز بر مچ دست، سوار کردن کودکان بر اسب نمادین ذوالجناح، گذاشتن کودک در گهوارة نمادین حضرت علی اصغر (ع)، دادن نوزاد به آغوش تعزیه‌خوان نقش حضرت علی اکبر(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و امام حسین(ع) و ... اشاره کرد؛ حتی بعضی نذر می‌کنند تا در تعزیة امام حسین (ع) بازیگری و شبیه‌گردانی کنند.
برخی دیگر از مردم در صورت قبولی نذرشان دسته‌ها و هیأت‌های عزاداری را به خانة خود دعوت می‌کنند و از عزاداران پذیرایی می‌کنند؛ خانة درگذشتگان، خانة بیماران، گلزار شهدا و قبرستان‌ها از دیگر محل‌هایی است که دسته‌های عزاداری در آن حضور می‌یابند.
قربانی کردن گاو و گوسفند در مقابل دسته‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی، پخش غذا و شیر و شربت و شله‌زرد در مراکز درمانی، مراکز بهزیستی، شیرخوارگاه‌ها، خانه‌های سالمندان، بستن پارچه بر علم‌های دسته‌های عزاداری و دادن خون به بیماران نیازمند به جای قمه‌زنی از دیگر احسان‌ها و نذرهای ستوده در ایام سوگ حسین بن علی(ع) است.
مرثیه‌ها و نوحه‌های خوانده شده در تبریز به زبان ترکی و با همان لحن و سبک قدیمی است؛ بازار هم‌چنین محل پخش احسان‌ها و نذورات نیز هست، برخی از مغازه‌ها با پخش چای و دیگر نذورات از عزاداران امام حسین(ع) پذیرایی می‌کنند.
زن‌ها اجازة ورود به مراسم عزاداری بازار را ندارند و این مراسم صددرصد مردانه است. دسته‌های عزاداری پس از طی بخش‌های مختلف بنای سرپوشیدة بازار تاریخی تبریز از آن خارج می‌شوند و همة دسته‌ها جز چند دستة عزاداری مشخص اجازة ورود به بازار را ندارند.
معنویت و روحانیت خاصی بر بازار تبریز در شب‌های محرم حاکم است که حاجتمندان شهر را نیز بدان‌جا می‌کشاند و آنان در مقابل دسته‌های عزاداری دست به دامان حضرتش می‌شوند؛ سه نوع از دسته‌های عزاداری سنتی در بازار حضور می‌یابند. دسته‌های عرب، عجم و زنجیر که تا چند روز بعد از عاشورا همچنان سوگواری می‌کنند.
پولکه
مراسم سنتی ـ مذهبی پولکه در واپسین روزهای دهة نخست ماه محرم با شکوهی هرچه تمام در بخش‌هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برگزار می‌شود.
این مراسم در مناطقی چون روستاهای شهرستان عجب‌شیر (مانند شیشوان و هروان) و شهرستان بناب با شور و شوق خاصی برپا می‌شود.
«پولکه» نام نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می‌بندند و بعد از نفت‌اندود کردن آتش می‌زنند. در شب‌های نزدیک به تاسوعای حسینی و شب تاسوعا ده‌ها «پولکه» آتشین در میان عزاداری‌های دیگر و در فضای تاریک شب چرخانده می‌شود و این‌چنین بر ظلمت و تاریکی شب‌هایی چنین غم‌افزا غلبه می‌شود.
پولکه‌ها در تاریکی شب می‌چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی می‌دارند و اشک دلسوختگان اهل‌بیت(ع) را بر گونه‌ها جاری می‌گرداند.
گروه کثیری از مردم از سایر شهرها و روستاهای آذربایجان جهت مشاهدة مراسم پولکه در ایام محرم به مناطق جنوب استان آذربایجان شرقی سفر می‌کنند؛ پولکه از منحصر به فردترین مراسم‌های عزای حسینی بخشی از مناطق آذربایجان است که نظیر آن در سایر مناطق شیعه نشین جهان برگزار نمی‌شود.
پرده‌خوانی و پرده‌داری
پرده‌خوانی یکی از هنرهای سنتی ایرانی است که با باورها و اعتقادات مردم این مرز و بوم آمیخته شده است. از ذکر جنگ‌ها و دلاوری‌های حضرت امیرالمومنین علی(ع) گرفته تا مصیبت‌های اهل‌بیت (ع) در سرزمین خون و تشنگی کربلا همه و همه بر سینة پرده‌های رنگارنگ نقش می‌بندد و از سینة پرده‌خوانان شیرین‌سخن به بیرون می‌تراود و آن‌گاه شیعه به مدد هنری اصیل و سنتی تولی و تبری می‌کند.
گرداندن ذوالجناح
بازگشت بدون سوار ذوالجناح از صحرای کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌های واقعة عاشورا بوده است و بیانگر اوج اندوه و غم فرزندان خاندان اهل‌بیت(ع) در فراق حضرت حسین بن علی(ع) است.
این صحنة اندوهبار در ایام عزاداری حسینی و علی‌الخصوص در روز عاشورا در مناطق مختلف به صورت نمادین باز آفریده می‌شود؛ تزئین اسبی به عنوان نماد ذوالجناح یکی از آیین‌های ویژة عزاداری روز عاشورا در مناطق مختلف آذربایجان است.
مردم این منطقه معمولاً در این روز اسبی سفیدرنگ را با پارچه‌های سفید و سبز و آغشته به رنگ سرخ تزئین می‌کنند و در کوچه و خیابان‌ها می‌گردانند؛ گاه چندین کبوتر خونین‌بال نیز بر زین اسب نهاده می‌شود تا فضای حزن‌انگیز و معنوی مراسم را دوچندان نماید.
در برخی مناطق آذربایجان در برابر ذوالجناح اشعار و مرثیه‌هایی نیز خوانده می‌شود و عزاداران از او سراغ سرور و آقایشان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را می‌گیرند.
سر و گردن اسب را به آغوش می‌کشند و اشک حسرت و ماتم سر می‌دهند و هم‌زمان بر سر و روی اسب کاه می‌پاشند.
مردم نیز اعتقاد و علاقة ویژه‌ای به ذوالجناح نمادین نشان می‌دهند و نذر می‌کنند و فرزندان‌شان را بر پشت این اسب نمادین می‌نشانند.
حضور اسبی سفید و خونین در میان جمعی عزادار و سر تا پا سیاه جلوة ویژه‌ای به شهرها و روستاهای سوگوار آذربایجان می‌دهد و بر حال و هوای عاشورایی عزاداران می‌افزاید.
فرا رسیدن ماه محرم و عزاداری حسینی در اقصی نقاط جهان عشق و ارادت به سالار شهیدان را به نمایش می‌گذارند؛ مردم مناطق مختلف ایران نیز در این ماه در قالب هیأت‌های عزاداری، زنجیرزنی و سینه‌زنی سر از پا نشناخته و با اشک و آه و ماتم با برگزاری مراسم سوگواری یاد و خاطره امام حسین(ع) و یاران باوفایش را گرامی می‌دارند.
پرچم ماتم حسینی قرن‌هاست که با وجود فراز و نشیب‌های بسیار به همت عاشقان امامت در دیار آذربایجان همچنان در اهتزاز است. مردم منطقة آذربایجان همه‌ساله مراسم عزاداری محرم و صفر را به صورت گسترده و به شیوه‌ای سنتی و خاص برگزار می‌کنند. در ذیل به برخی از این عزاداری‌ها اشاره می‌کنیم.
مراسم «فهنه»
روضه‌خوانی در منازل و تکایای آذربایجان در غیر از ماه‌های محرم و صفر نیز برگزار می‌شود اما از دهة پایانی ذی‌حجه آذربایجان یک‌پارچه چهرة حسینی به خود می‌گیرد، به طوری که اکثر شهروندان چند روز قبل از فرا رسیدن ماه محرم لباس‌های مشکی پوشیده و دستار سیاه به نشانة عزا بر سر خویش می‌بندند و پرچم‌های عزا را در کوچه و بازار نصب می‌کنند.
در بازار بزرگ و قدیمی تبریز نیز مراسم عزاداری با شور و شوق خاصی برپا می‌شود؛ گروهی از عزاداران بازار با پوشیدن کت و شلوار مشکی به صورت یک‌دست و متحدالشکل آیین‌ها و عزاداری‌های خاصی را برگزار می‌کنند.
می‌گویند چادر سیاه زنان در فرهنگ شیعی به معنای عزای حسینی است. در نزدیک به دو دهة اخیر رواج این رنگ از چادرها ابتدا از شهرهای بزرگ آغاز شد و سپس در مناطق شهری کوچک و روستاها نیز متداول گشت.
بعضی از زنان این دیار هم که با مانتو پوشش اسلامی دارند، معمولاً در ایام محرم چادر سیاه بر سر می‌کنند. پوشیدن لباس سیاه در برخی موارد تا روز اربعین حسینی ادامه می‌یابد و برخی دستارهای سیاه بسته شده به سرشان را تا سوم امام نگه می‌دارند.
برخی مردان هنگام عزاداری پیراهنی بلند تا پایین‌تر از زانو بر تن می‌کنند و برخی حتی نوعی دامن سیاه را به همراه پیراهن سیاه مردانه می‌پوشند.
گفته می‌شود در تبریز علم‌ها و کتل‌های قدیمی و ارزشمند زیادی وجود دارد که حتی برخی وقف شده توسط شاهان قاجاری است.
فریادهای «شاخسی واخسی»، حیدر، صفدر، حسینیم وای، حسینیم وای، مظلوم اؤلن حسین وای و ... از تمامی نقاط شهر به گوش می‌رسد و اکثراً مراسم عزاداری روزهای اول تا هشتم محرم در شب انجام می‌پذیرد و در روزهای تاسوعا و عاشورا این مراسم در روز نیز برپاست.
تبریز شهر ام‌الهیئات است، چرا که بیشترین تعداد هیأت‌های محب اهل‌بیت(ع) را داراست و تقریباً در تمامی ایام سال مردم این شهر به یاد خاندان اهل‌بیت(ع) بوده‌اند و اوج این محبت در دهة اول محرم جلوه‌گر می‌شود.
عاشقان خاندان نبوی(ص) و دلسوختگان مکتب اباعبدالله الحسین(ع) در آذربایجان هم‌زمان با فرا رسیدن ماه محرم با انجام آیین‌ها و رسم‌های ویژة سوگواری واقعة جانگداز کربلا را برپا می‌دارند.
احسان دادن و ادای نذر در این ماه گرامی از جملة این سنت‌‌هاست؛ آذربایجانی‌ها اعتقاد ویژه‌ای به اطعام از سفره اباعبدالله الحسین(ع) دارند و معمولاً از غذاهای نذری در این ایام برای بیماران خود به تبرک می‌برند؛ حتی برخی معتقدند که غذا پختن در روز عاشورا کراهت دارد و حتماً باید از غذای نذری استفاده کرد.
در این روزها در برخی مساجد و خانه‌ها سفرة حضرت سیدالشهدا(ع) باز است و مردم به اطعام از این سفرة مبارک می‌پردازند؛ بیشتر غذاهای طبخ شده برنج است که با خورشت‌های مختلفی جهت پذیرایی از عزاداران حاضر می‌شود.
آش از دیگر غذاهایی است که مردم در ایام محرم طبخ می‌کنند. آش‌ها معمولاً بنا بر نذر و حاجتی تهیه می‌شود و در بین همسایگان و آشنایان پخش می‌شود.
از دیگر نذرها در ایام ماه محرم می‌توان به مواردی چون پوشیدن لباس سیاه یا سبز در ایام عزاداری حضرت امام حسین(ع)، انداختن شال سیاه یا سبز بر گردن، بستن پارچة سبز بر مچ دست، سوار کردن کودکان بر اسب نمادین ذوالجناح، گذاشتن کودک در گهوارة نمادین حضرت علی اصغر (ع)، دادن نوزاد به آغوش تعزیه‌خوان نقش حضرت علی اکبر(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و امام حسین(ع) و ... اشاره کرد؛ حتی بعضی نذر می‌کنند تا در تعزیة امام حسین (ع) بازیگری و شبیه‌گردانی کنند.
برخی دیگر از مردم در صورت قبولی نذرشان دسته‌ها و هیأت‌های عزاداری را به خانة خود دعوت می‌کنند و از عزاداران پذیرایی می‌کنند؛ خانة درگذشتگان، خانة بیماران، گلزار شهدا و قبرستان‌ها از دیگر محل‌هایی است که دسته‌های عزاداری در آن حضور می‌یابند.
قربانی کردن گاو و گوسفند در مقابل دسته‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی، پخش غذا و شیر و شربت و شله‌زرد در مراکز درمانی، مراکز بهزیستی، شیرخوارگاه‌ها، خانه‌های سالمندان، بستن پارچه بر علم‌های دسته‌های عزاداری و دادن خون به بیماران نیازمند به جای قمه‌زنی از دیگر احسان‌ها و نذرهای ستوده در ایام سوگ حسین بن علی(ع) است.
مرثیه‌ها و نوحه‌های خوانده شده در تبریز به زبان ترکی و با همان لحن و سبک قدیمی است؛ بازار هم‌چنین محل پخش احسان‌ها و نذورات نیز هست، برخی از مغازه‌ها با پخش چای و دیگر نذورات از عزاداران امام حسین(ع) پذیرایی می‌کنند.
زن‌ها اجازة ورود به مراسم عزاداری بازار را ندارند و این مراسم صددرصد مردانه است. دسته‌های عزاداری پس از طی بخش‌های مختلف بنای سرپوشیدة بازار تاریخی تبریز از آن خارج می‌شوند و همة دسته‌ها جز چند دستة عزاداری مشخص اجازة ورود به بازار را ندارند.
معنویت و روحانیت خاصی بر بازار تبریز در شب‌های محرم حاکم است که حاجتمندان شهر را نیز بدان‌جا می‌کشاند و آنان در مقابل دسته‌های عزاداری دست به دامان حضرتش می‌شوند؛ سه نوع از دسته‌های عزاداری سنتی در بازار حضور می‌یابند. دسته‌های عرب، عجم و زنجیر که تا چند روز بعد از عاشورا همچنان سوگواری می‌کنند.
پولکه
مراسم سنتی ـ مذهبی پولکه در واپسین روزهای دهة نخست ماه محرم با شکوهی هرچه تمام در بخش‌هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برگزار می‌شود.
این مراسم در مناطقی چون روستاهای شهرستان عجب‌شیر (مانند شیشوان و هروان) و شهرستان بناب با شور و شوق خاصی برپا می‌شود.
«پولکه» نام نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می‌بندند و بعد از نفت‌اندود کردن آتش می‌زنند. در شب‌های نزدیک به تاسوعای حسینی و شب تاسوعا ده‌ها «پولکه» آتشین در میان عزاداری‌های دیگر و در فضای تاریک شب چرخانده می‌شود و این‌چنین بر ظلمت و تاریکی شب‌هایی چنین غم‌افزا غلبه می‌شود.
پولکه‌ها در تاریکی شب می‌چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی می‌دارند و اشک دلسوختگان اهل‌بیت(ع) را بر گونه‌ها جاری می‌گرداند.
گروه کثیری از مردم از سایر شهرها و روستاهای آذربایجان جهت مشاهدة مراسم پولکه در ایام محرم به مناطق جنوب استان آذربایجان شرقی سفر می‌کنند؛ پولکه از منحصر به فردترین مراسم‌های عزای حسینی بخشی از مناطق آذربایجان است که نظیر آن در سایر مناطق شیعه نشین جهان برگزار نمی‌شود.
پرده‌خوانی و پرده‌داری
پرده‌خوانی یکی از هنرهای سنتی ایرانی است که با باورها و اعتقادات مردم این مرز و بوم آمیخته شده است. از ذکر جنگ‌ها و دلاوری‌های حضرت امیرالمومنین علی(ع) گرفته تا مصیبت‌های اهل‌بیت (ع) در سرزمین خون و تشنگی کربلا همه و همه بر سینة پرده‌های رنگارنگ نقش می‌بندد و از سینة پرده‌خوانان شیرین‌سخن به بیرون می‌تراود و آن‌گاه شیعه به مدد هنری اصیل و سنتی تولی و تبری می‌کند.
گرداندن ذوالجناح
بازگشت بدون سوار ذوالجناح از صحرای کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌های واقعة عاشورا بوده است و بیانگر اوج اندوه و غم فرزندان خاندان اهل‌بیت(ع) در فراق حضرت حسین بن علی(ع) است.
این صحنة اندوهبار در ایام عزاداری حسینی و علی‌الخصوص در روز عاشورا در مناطق مختلف به صورت نمادین باز آفریده می‌شود؛ تزئین اسبی به عنوان نماد ذوالجناح یکی از آیین‌های ویژة عزاداری روز عاشورا در مناطق مختلف آذربایجان است.
مردم این منطقه معمولاً در این روز اسبی سفیدرنگ را با پارچه‌های سفید و سبز و آغشته به رنگ سرخ تزئین می‌کنند و در کوچه و خیابان‌ها می‌گردانند؛ گاه چندین کبوتر خونین‌بال نیز بر زین اسب نهاده می‌شود تا فضای حزن‌انگیز و معنوی مراسم را دوچندان نماید.
در برخی مناطق آذربایجان در برابر ذوالجناح اشعار و مرثیه‌هایی نیز خوانده می‌شود و عزاداران از او سراغ سرور و آقایشان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را می‌گیرند.
سر و گردن اسب را به آغوش می‌کشند و اشک حسرت و ماتم سر می‌دهند و هم‌زمان بر سر و روی اسب کاه می‌پاشند.
مردم نیز اعتقاد و علاقة ویژه‌ای به ذوالجناح نمادین نشان می‌دهند و نذر می‌کنند و فرزندان‌شان را بر پشت این اسب نمادین می‌نشانند.
حضور اسبی سفید و خونین در میان جمعی عزادار و سر تا پا سیاه جلوة ویژه‌ای به شهرها و روستاهای سوگوار آذربایجان می‌دهد و بر حال و هوای عاشورایی عزاداران می‌افزاید.
