آرمان هیأت - حسینی (سعدی زمان)

فرهنگ: یکی از مرثیه‌پردازان توانای تبریز که در نضج گرفتن نوحه‌سرایی نقش مؤثری داشته، مرحوم استاد سیدرضا حسینی متخلّص به «سعدی زمان» است.

نوحه‌سرایی در آذربایجان بدین دلیل که این سامان خاستگاه حکومت شیعی در ایران است، از جایگاه ویژه‌ای در تاریخ مرثیه‌سرایی ایران برخوردار می‌باشد.

از اواسط سدة دوازدهم هجری که آخوند ملا محمدحسین مراغه‌ای متخلص به دخیل، ادبیات نوحه ترکی را به حالتی مدوّن و نظام‌مند درآورد، کسانی چون سیدعظیم شیروانی، میرزا محمدتقی قمری دربندی، ذلیل تبریزی، دلریش، روفه‌گر، حقیر خویی و ابوالحسن راجی و ... تداوم‌بخش و سلسله‌الذهب بزرگان مرثیه‌سرایی در آذربایجان شدند.

در سدة اخیر یکی از مرثیه‌پردازان توانای تبریز که در نضج گرفتن نوحه‌سرایی نقش مؤثری داشته، مرحوم استاد سیدرضا حسینی متخلّص به «سعدی زمان» است که علی‌رغم اشتهار فراوان، تاکنون در بررسی نقش چشمگیر وی در مرثیه‌سرایی آذربایجان اقدامی صورت نگرفته است.

شادروان حسینی سعدی زمان در نشر نوحه ترکی مقام والایی دارد، به‌گونه‌ای که بسیاری از شاعران مرثیه‌پرداز و معاصر آذربایجان که اینک دوران پیری را پشت سر می‌گذارند، خود را مدیون نوحه‌های عاشورایی آن شاعر بزرگ می‌دانند و دنباله‌رو سبکی هستند که حسینی سعدی زمان پی‌افکنده است.

رحیم نیک‌بخت که پژوهش‌های ارزنده‌ای در شناخت و تحلیل مرثیه‌های آذربایجان دارد، مهم‌ترین ویژگی نوحه‌های حسینی سعدی زمان را «مستندسرایی» او می‌داند.

پیش از سعدی زمان، در ادبیات مرثیه‌سرایی، تکیه بر مقاتل سیدالشهداء(ع) و منابع موثق عاشورایی چندان مورد توجه نبود؛ به همین دلیل در نوحه‌های این دیار در برخی موارد گاه با اشعار سست و ضعیف که پشتوانه روایی محکم و مستندی ندارند، مواجه می‌شویم که متأسفانه گاه در مواردی مورد استفادة مداحان نیز قرار می‌گیرد.

در این میان استاد حسینی سعدی زمان به عنوان پیشتاز شاعران نوحه‌سرای آذربایجان، نهضت پیرایش تحریفات از نوحه‌ها و مرثیه‌ها را بنیان نهاد و ادبیات نوحة منطقة آذربایجان را وارد مرحلة جدیدی کرد.

سعدی زمان با توجه به تحصیلات عالیة حوزوی و دینی، آشنایی گسترده‌ای با کتب مقتل داشت و این اطلاعات موثق را با ذوق شاعرانة خدادادی پیوند زده، شاهکارهای بی‌بدیلی آفریده است.

استاد سعدی زمان به عنوان «پیرایشگر تحریفات در نوحه آذربایجان»، غالباً اشعار خود را با نوعی تغزّل آغاز می‌کند و پس از بیان چند بیت در توصیف عشق و مقدمه، به تبیین و شرح مصائب حضرت سیدالشهداء(ع) می‌پردازد.

بهره‌گیری از دقایق لطیف شعری و آرایه‌های ادبی، اعم از جناس، ایهام، لف و نشر، تلمیح و ... در اشعار حسینی سعدی زمان به طور چشمگیری مشاهده می‌شود؛ گرچه به نظر نگارنده، دیگر شاعر همشهری یعنی مرحوم «ذهنی‌زاده» در این ویژگی بر حسینی سعدی زمان «تقدّمِ فضل» دارد.

از دیگر ویژگی‌های نوحه‌های سعدی زمان می‌توان به تشخص ویژة سبکی او اشاره کرد؛ این تشخص سبکی، از رهگذر پیوند مفاهیم حماسی حادثة کربلا و شیوة بیان عاطفی و تصویری به وجود می‌آید.

یعنی شاعر صحنه‌های حماسی کربلا را با تأویلاتی از مصائب آن ماجرا درهم آمیخته، دست آخر با چاشنی طبع تیز خود پیوند می‌زند و شاهکار می آفریند:

علی‌اکبر نئجه لیلا، سنون تک گولدن آیریلسون
جفای خاریله مشکلدی گول، بلبل‌دن آیریلسون
گؤزوم یاشی آخار دریا کیمی دایم بو سوداده
سینیق کشتی کیمی جسمیم قالوب ذخار دریاده
وصالون بیر سینیق فُلکه، علی ساحلدی دنیاده
یئتوبدور ساحله ایمدی، نئجه ساحلدن آیریلسون

مرحوم حسینی سعدی زمان، غالباً در آثار و کتاب‌های مرثیة خود نام و مآخذ و منابع مورد استفاده‌اش را ثبت می‌کرد و این از ویژگی‌هایی بود که بعد از حسینی، برخی از شاگردان مکتب شعری‌اش آن را تداوم بخشیدند.

متأسفانه «ذکر منابع» اینک در آثار شاعران نوحه‌پرداز کم‌تر مشاهده می‌شود؛ سعدی زمان در اواخر عمر بر آن شد که کلمات قصار ائمة اطهار(ع) را با بیان منابع آن‌ها در قالب شعر به نظم آورد، منتها بیماری مانع از این امر شد تا این که استاد جان به حضرت دوست تقدیم کرد.