آرمان هیأت - مرثیه‌سرایی در اردبیل

شاعران مرثیه‌سرای و مداحان اردبیلی قرن‌هاست که با سروده‌ها و نواهای توحیدی خود خاطرة عاشورا را زنده نگه داشته‌اند و صحنه‌هایی از این حماسه و دیگر مناقب و مصائب ائمة اطهار(ع) را در اذهان به تصویر کشیده‌اند.

به‌نوشتة مورخان معتبر، مردم اردبیل به عنوان یکی از پیشگامان پذیرش دین اسلام، به خاندان عصمت و طهارت(ع) عشق ورزیده و ادیبان خوش‌قریحة منطقه از آن زمان مصائب چهارده معصوم(ع) را به نظم و نثر کشیده‌اند.

به‌دلیل از بین رفتن اسناد و مدارک، اولین شاعر مرثیه‌سرای اردبیلی را نمی‌توان شناسایی کرد اما به نوشتة برخی تذکره‌نامه‌ها در عصر صفویه شاعران مرثیه‌پرداز فراوانی از این دیار بر ادبیات عاشورا گام نهاده‌اند. شهر اردبیل نزدیک به ۲۰۰ سال مرکز تجمع و حضور عارفان و شاعران پرآوازه بوده و به همین دلیل دارالارشاد و زمانی هم دارالامان لقب گرفته است.

زبان ترکی دارای ویژگی خاصی برای سرودن حماسه‌های عاشورایی است که سایر زبان‌ها فاقد این قابلیت می‌باشند. گذر زمان و نفوذ فرهنگ‌های بیگانه نیز نتوانسته است قلم‌های مرثیه‌پردازان اردبیلی را از نوشتن بازداشته و یا نوای روح‌بخش عندلیبان را در حنجره‌های آنان حبس کند.

اشعار مرثیه‌سرایان به‌نام اردبیلی که با هنرنمایی مداحان اهل‌بیت(ع) به شکلی دلپذیر و تأثیرگذار ارائه می‌گردد، نقش به‌سزایی در رونق عزاداری‌های محرم در مناطق ترک‌‌نشین و سایر نقاط کشور دارد.

در مرثیه‌های شاعران اردبیلی به واقعة بزرگ کربلا از زاویه‌های گوناگون پرداخته شده و در آن‌ها حماسة بزرگ پدیدآورندگان عاشورا، مظلومیت اهل‌بیت(ع) و قساوت یزید و یزیدیان به زیبایی هرچه تمام عرضه شده است.

صاحب‌نظران می‌گویند مرکزیت اردبیل به عنوان خاستگاه مذهب تشیع در دوران حکومت صفویه باعث گرایش شاعران به اهل‌بیت(ع) شده است؛ مرثیه‌سرایان فراوانی از جمله بیضا، دلخون، ثابت، ناصر، عاصم، مطلع، ناطق، انور، غمگین، سید حکاک، بختیاری، جلیلی‌وند، صدرالممالی، یحیوی و منزوی در این شهر می‌زیسته‌اند که اکنون فقط آثار ارزشمندی از آنان به یادگار مانده است.

شاعران مرثیه‌سرای اردبیل معتقدند که شاعران غیر مرثیه‌پرداز نیز دست‌کم باید در سروده‌های خود نیم‌نگاهی به شور و حال سالار شهیدان داشته باشند.

شاعران نوحه‌پرداز متوفی اردبیلی از شنیده‌های خود در منابر علما و نیز مطالعة کتاب‌هایی چون مقاتل، تاریخ اسلام و وقایع کربلا در سرودن اشعار حماسی استفاده می‌کردند.

از شاعران پرآوازة اردبیلی مرحوم عباسقلی یحیوی است که قلم توانایش ‪۶۵ سال دربارة حماسة عاشورا نوشته است. از این شاعر ملقب به تاج‌الشعرا ده‌ها اثر ارزشمند از جمله «بساط کربلا»، «اسرار عاشورا»، «پرچم عزا» و «آخرین آثار» به یادگار مانده است.

ادیبان صاحب‌نظر از وی به عنوان استاد مسلم تجسم در به تصویر کشیدن وقایع کربلا و مصائب ائمه اطهار (ع) یاد می‌کنند. اغلب منظومه‌های تاج‌الشعرا دارای آهنگی حماسی هستند، به طوری که خوانندگان و یا شنوندگان، خود را در قلب واقعه احساس می‌کنند.

اصغر شاهی، منعم، محمد تقایی، هادی، غفاری، معزی، شفیع تفاخری، صبا، صنعا، حسین بختیاری، عاصم کفاش اردبیلی، میرعلی عابدیان، یوسف معماری، شفیع خلیل زاده، آذراوغلی، مجرد، راثی، ناصر آزاد، ایلچی و سید تقی سیفی در این زمینه قلم‌فرسایی می‌کنند. سروده‌های مرثیه‌سرایان اردبیلی همواره با صوت دلپذیر و خاطره‌انگیز مداحان اهل‌بیت(ع) زینت‌بخش مجالس و آیین‌های عزاداری و یا مولودی‌خوانی است.

نوای توحیدی مداحان و مؤذنان اردبیلی پس‌از گذشت قرن‌ها هنوز از حنجرة آنان برخاسته و دل میلیون‌ها مسلمان را با نور الهی ائمة اطهار(ع) تابناک می‌کند.

صدها نفر در منطقة اردبیل به حرفة مداحی و نوحه‌خوانی اشتغال دارند و هر محله یک و یا دو نوحه‌خوان برای استفاده در ایام عزاداری ائمة اطهار (ع) و آیین‌های ترحیم ساکنان محله دارند.

می‌گویند مرحوم شیخ فرج، پدر مرحوم شیخ عبدالکریم مؤذن زاده اردبیلی قدیمی‌ترین اذان‌گویی است که اطلاعات مختصری از وی موجود می‌باشد. به‌گفتة سال‌خوردگان اردبیلی صدای اذان او را ساکنان روستاهای واقع در حاشیه سه فرسنگی اردبیل سحرگاهان از بام مسجد زینال این شهر می‌شنیده‌اند.

صدای گیرا در خانوادة مرحوم شیخ فرج اردبیلی موروثی بوده و فرزندان و نوادگان او نیز این موهبت بزرگ الهی را به یادگار برده‌اند. شیخ عبدالکریم فرزند شیخ فرج نخستین مؤذن در ایران است که نوای اذان دلنشین او شهرت جهانی دارد.

شیخ عبدالکریم مؤذن‌زادة اردبیلی در سال ۱۲۷۳ شمسی در محلة تازه‌شهر اردبیل چشم به جهان گشود و تا سال ۱۳۲۱ شمسی نوای توحیدی او از منارة مسجد میرزا علی‌اکبر اردبیل به گوش می‌رسید. از دیگر مداحان مشهور اهل‌بیت(ع) در شهرستان اردبیل می‌توان به سلیم مؤذن‌زادة اردبیلی، محمدباقر تمدنی، اکبر ساجدی، سید محمد عاملی، حاجی غلام ترابی مشهور به غلام قنبر، حاجی حسینقلی، شهروز حبیبی و محمد پناهنده و منصوری اشاره کرد.

سلیم مؤذن زادة اردبیلی با سابقه‌ترین و مشهورترین مداح این خطه است که نوای توحیدی و روحبخش او پس از گذشت بیش از نیم قرن هنوز از حنجرة جادویی‌اش گوش و دل عاشقان ائمة اطهار(ع) را نوازش می‌دهد.

اعجاب و توانایی بی‌وصف او در اجرای برنامه‌های متنوع مداحی، نوحه‌خوانی و مولودی‌خوانی از دوران نوجوانی وی را در ردیف یکی از مطرح‌ترین مداحان قرار داده است.

از آن‌جایی که شیخ عبدالکریم فرزند شادروان شیخ فرج عاشق مؤذنی بوده است، سحرگاه به پشت بام منزل واقع در خیابان عین‌الدوله رفته و ندای توحیدی اذان را سر می‌دهد. امام جماعت وقت مسجد سلطانی (امام فعلی) صدای اذان او را از دور شنیده و قبل از ظهر سراغ او را از تمام خانه‌های اطراف می‌گیرد.

به او می‌گویند که شیخی از اردبیل آمده و میهمان خانة مطلب بلوری است و با درخواست امام جماعت، ظهر همان روز شیخ عبدالکریم در پشت بلندگوی مسجد قرار گرفته و نوای ملکوتی اشهد ان لااله‌الاالله را به گوش مردم می‌رساند.

او پس از بازگشت از زیارت مشهد مقدس در تهران ماندگار شده و مؤذن مسجد سلطانی می‌شود، به طوری که تا سال‪ ۱۳۲۹ خورشیدی که دارفانی را وداع گفت، صدای اذان وی روزی سه بار از رادیو واقع در میدان ارک تهران پخش می‌شده است.