آرمان هیأت - درباره دعای ندبه

نشریه خیمه؛ اندیشه-سیدحجت سجادی‌زاده: یکی از تکالیف و آداب شیعیان در عصر غیبت؛ ناله کردن، نُدبه کردن و تأسف خوردن به غیبت «امامشان» است. معنای لفظی ندبه یعنی خواندن و گریه بر شخص مرده همراه با ذکر خوبی‌های اوست.

این دعا مشتمل بر عقايد شیعه و تأسف بر غیبت مهدی(عج) است که از سوی امام صادق(ع) نقل شده و به خواندن آن در چهار عید: جمعه، عید فطر، عید قربان، عید غدیر توصیه شده ‌است.

سندشناسی دعای ندبه
معارف والا، حقايق درخشان، معانى روشن و مطالب ژرفى كه با اسلوبى بديع، بيانى شيوا، منطقى گيرا و عباراتى بسيار بلند و فصيح در اين دعاى شريف آمده، ما را از ارائة هر گونه سند و منبع بى‌نياز مى‌كند كه چنين حقايق تابناك و دقايق درخشان، هرگز از هيچ منبعى، جز سرچشمة زلال ولايت، خاندان عصمت و طهارت، حضرات ائمة معصومين(ع)، سرچشمه نمى‌گيرد.

سختگيري‌هاى رايج در فقه شيعه، در مورد اخبار و احاديثى است كه در مسير استنباط يك حكم الزامى (واجب يا حرام) قرار بگيرد.

اما در مورد مسائل مستحبى، به‌ويژه دعاها و زيارت‌ها، آن سختگيرى و موشكافى سندى معمول نيست، بلكه همين مقدار كه مضامين آن مقبول شرع باشد و در يك كتاب مشهور نقل شود كافى است.

پس اگر سند دعايى معتبر نباشد و به‌خصوص صدور آن از معصوم ثابت نشود، چون به نحو عموم به دعا و نيايش امر شده و دعا از اعمال راجحه و از عبادات مؤكده است، خواندن آن بر حسب عمومات قرآنى و حديثى راجح و مستحب است و در مقام عمل نيازى به سخت‌گيرى سندى نيست، بلكه قاعدة «تسامح در ادله‌ی سنن» در اينجا جارى است و همين مقدار براى درك پاداش اخروى كافى است.

ولی با این وجود دعای ندبه را عده‏ای از علما و محدثان نقل کرده‏اند و برخی تا ۱۵ سند برای آن بر شمرده‌اند. از آن جمله می‌توان به سندهای زیر اشاره کرد.

سند اول: ابو جعفر محمد بن حسین بن سفیان بزوفری
او معاصر شیخ نجاشی و از اعلام قرن پنجم بوده و این دعا را نقل کرده‌ است؛ از استادان شيخ مفيد است و شيخ مفيد به كثرت از او روايت كرده است.

حاج آقا بزرگ تهرانى در توصیف وی مى‌فرمايد: «وثاقت او، از نقل فراوان شيخ مفيد از او و طلب مغفرت براي او، آشكار است.»(۱)

سند دوم: ابوالفرج محمد بن علی بن یعقوب بن اسحاق بن ابی قره قنائی
دومين فرد مورد اعتماد و استنادى كه دعاى ندبه را در كتاب خود آورده، محمد بن على بن ابى قره است كه در كتاب «الدعاء» آن را از كتاب «بزوفرى» نقل كرده است.

علامة تهرانى مى‌فرمايد: «محمد بن مشهدى در مزار و سيد بن طاووس در اقبال و ديگر آثارش به كثرت از كتاب او نقل كرده‌اند.»(۲) محمد بن ابى قرة از مشايخ اجازه نجاشى بود؛(۳) مرحوم نمازى فرموده: «به اتفاق همة رجاليون مورد وثوق است.»(۴)

سند سوم: محمد بن جعفر بن علی بن جعفر مشهدی حائری
(در کتاب مزار کبیر (مزار ابن مشهدی) از محمد بن ابیقره نقل کرده و آن را به امام مهدی(عج) نسبت داده ‌است.)(۵) ابن مشهدى يكى از علماى جليل‌القدر قرن ششم بود كه در حدود 510 ق. متولد شده و قبل از ۵۸۰ق. ديده از جهان فرو بسته است.

تعدادى از استادانش را صاحب معالم در «اجازة كبيرة» برشمرده كه از آن جمله است: ورام (صاحب مجموعه ورام)، شاذان بن جبرئيل، ابن زهره، ابن شهر آشوب و ...(۶) از او كتاب ارزشمندى بر جاى مانده كه به «مزار كبير» و «مزار ابن مشهدى» مشهور است.

در طول هشت قرنى كه از تاريخ تأليف آن مى‌گذرد، اين كتاب همواره مورد اعتماد و استناد بزرگان شيعه بود و هر كتابى كه در اين هشت قرن پيرامون دعا و زيارت نوشته شده، با واسطه يا بى‌واسطه از اين كتاب استفاده كرده است.

ابن مشهدى در مقدمه كتاب خود مى‌نويسد: «من در اين كتاب، از زيارات مشاهد مشرفه، اعمال و اماكن مقدسه، دعاهاى برگزيده و تعقيبات نمازهاى فريضه، آن را گرد آوردم كه با سند متصل، توسط راويان مورد وثوق به دستم رسيده است.»

حاج آقا بزرگ تهرانى در مجموع پانزده تن از مشايخ روايتى او را استخراج کرده و بر ثقه بودن آنها صحه گذاشته است؛(۷) وى در اين كتاب، دعاى ندبه را توسط محمد بن على بن يعقوب بن ابى قره، از كتاب بزوفرى نقل كرده است.

سند چهارم: سید بن طاووس
سيد ابن طاووس در كتاب گرانقدر «مصباح الزائر» در بخش زيارت‌هاى حضرت ولى‌عصر (عج)، شش زيارت نقل كرده، آن گاه دعاى ندبه را به عنوان هفتمين زيارت، به نقل از «محمد بن على بن ابى قره» از «محمد بن حسين بن سنان بزوفرى» روايت كرده است.(۸)

وى همچنين در كتاب شريف «اقبال» نيز تعدادى از دعاهاى اعياد اسلامى را مى‌شمارد؛(۹) دعاى ندبه را نقل مى‌كند و در پايان مى‌افزايد: «هنگامى كه از دعا فارغ شدى، مهياى سجده در برابر پروردگار باش و بگو آنچه را كه ما با سندهاى خود از امام صادق(ع) روايت كرديم كه فرمود: «پس از اين دعا گونة راست‌ خود را بر زمين بگذار و بگو: «سيدى سيدى... كم من عتيق لك ... اى عزيز اى جميل».(۱۰)

از اين تعبير استفاده مى‌شود كه سيد بن طاووس علاوه بر مزار كبير طريق ديگرى براى دعاى ندبه داشته است؛ زيرا در مزار كبير و مزار قديم اين قسمت اخير وجود ندارد و سيد تصريح كرده كه آن را با سندهاى خود از امام صادق(ع) روايت كرده است.

سند چهارم: علامه‌ مجلسی
علامة مجلسى دعاى ندبه را در كتاب گرانسنگ «بحارالانوار» به نقل از «مصباح الزائر» سيد بن طاووس نقل كرده است؛(۱۱) ايشان در كتاب «زاد المعاد» نيز دعاى شريف ندبه را نقل كرده است.(۱۲)

همچنين در كتاب «تحفةالزائر» به دنبال اعمال سرداب مقدس مى‌فرمايد: ««دعاى ندبه» از براى صاحب الزمان (ع) را سيد و شيخ محمد بن مشهدى از محمد بن على بن [ابى] قره نقل كرده كه او از كتاب محمد بن حسين بن سفيان بزوفرى نقل كرده و مستحب است كه در عيدهاى چهارگانه بخواند و آن دعا اين است...» آن گاه دعاى ندبه را نقل فرموده است.(۱۳)

سند پنجم: محدث نوری
محدث میرزا حسین نوری، در کتاب تحیـه‌الزائر دعای ندبه را به نقل از مزار کبیر، مزار قدیم و مصباح الزائر سید بن طاووس روایت کرده ‌است.(۱۴)

سند ششم: محدث قمى
خاتم المحدثين مرحوم حاج شيخ عباس قمى، (م۱۳۵۹ ق.) در كتاب شريف «مفاتيح الجنان» در ضمن اعمال سرداب مقدس و زيارت‌هاى حضرت صاحب الزمان(ع)، دعاى شريف ندبه را به نقل از «مصباح الزائر» سيد بن طاووس، قدس سره، روايت كرده است.(۱۵)

شرح‌های دعای ندبه
برخی از قدیمی‌ترین آنها عبارت‌اند از:
* شرح دعای ندبه از صدرالدین محمد حسنی مدرس یزدی
* عقد الجمان الندبـة صاحب‏الزمان از میرزا عبدالرحیم تبریزی
* وسیلـه القربـة فی شرح دعاء الندبـة از شیخ علی خوئی
* شرح دعای ندبه از ملاحسن تربتی سبزواری
* النخبـة فی شرح دعاء الندبـة از سید محمود مرعشی
* شرح یا ترجمه دعای ندبه از سردار کابلی
* معالم القربـة فی شرح دعاء الندبـة از محدث ارموی
* وظايف الشیعـة فی شرح دعاء الندبـة از ادیب اصفهانی
* کشف الکربـة از محدث ارموی
* نوید بامداد پیروزی از موسوی خرم‌آبادی.
* شرح و ترجمه دعای ندبه از محبّ الاسلام
* نصره المؤمنین از عبدالرضا خان ابراهیمی
* فروغ الولایـة از آیت الله صافی
* الکلمات النخبـة از عطائی اصفهانی
* رسالـه حول دعاء الندبـة از محمد تقی تستری
* رسالـه حول دعاء الندبـة از میرجهانی اصفهانی
* سند دعاء الندبـة از سید یاسین الموسوی
* شرحی بر دعای ندبه از علوی طالقانیچ

آيا معقول است كه پيش از تولد فردى در فراقش گريه كنند؟
تقریر شبهه: متن دعاى ندبه از ناحیه امام صادق(ع) صادر شده است؛ ایشان در سال ۱۴۸ق. به شهادت رسيده و حال آنکه امام زمان(عج) در سال ۲۵۵ق. یعنی ۱۰۷سال بعد ديده به جهان گشوده است؛ پس چگونه ممكن است انسان برای کسی كه بعد از يك قرن ديده به جهان خواهد گشود، گريه و زارى كند و در فراقش اشك بريزد؟!

پاسخ اینکه: این سخن در حالت عادی آن درست است و هرگز معقول نيست كه يك انسان عاقل برای ششمين نواده‌اش گريه و زارى كند و در فراقش اشك حسرت بريزد.

از سدير صيرفى روايت است كه با گروهى از اصحاب به محضر امام صادق(ع) شرفياب شده، حضرتش را ديده بودند كه روى خاك‌ها نشسته، همانند مادر داغ فرزند ديده، سيل اشك روان كرده، ناله‌هاى جانسوز سر مى‌دهد، هنگامى كه از علت آن جويا شده بودند با يك بيان جانكاه فرموده بودند كه براى طولانى شدن غيبت‌ حضرت قائم (ع) و پريشانى مؤمنان در دوران غيبت اشك مى‌ريزند.(۱۶)

اشک و گریه برای امام زمان(عج) تنها از زمان امام صادق(ع) نبوده است، بلکه از انبیاء گذشته تا رسول گرامی اسلام(ص) گریه به امید دیدار او ادامه داشته است.

نکته مهم در این است که این گریه برای شخص نیست، بلکه برای شخصیت محقق کنندة آن آرزو موضوعیت دارد و از آنجایی که این نوادة ششم امام صادق(ع) همان فرزند رسول خدا(ص) لباس تحقق بر تن این آرزوی دیرین می‌پوشاند، برای او می‌گریند.

از پيشواى متقيان امير مؤمنان حضرت على(ع) روايت ‌شده كه در قنوت خود مى‌فرمود: «اللهم انا نشكو اليك فقد نبينا و غيبـة امامنا ففرج ذلك اللهم بعدل تظهره و امام حق نعرفه...»؛ «خدايا ما به تو شكايت مى‌كنيم از رحلت پيامبرمان و غيبت پيشوايمان... خدايا با عدالتى كه ظاهرسازى و پيشواى حقى كه از او شناخت داريم گشايشى فراهم كن...»(۱۷)

شهيد اول در كتاب «ذكرى» می‌گوید: «ابن ابى عقيل اين قنوت امير مؤمنان (ع) را از ميان دعاها برگزيده و فرموده است: «به من رسيده است كه امام صادق (ع) به شيعيان خود امر مى‌كرد كه بعد از كلمات فرج اين دعا را در قنوت بخوانند.»»(۱۸)

جالب توجه است كه حضرت على(ع) بيش از دو قرن پيش از ميلاد مسعود آن امام موعود، در قنوت نمازش از غيبت آن قبله موعود به خدا شكايت مى‌كند و گشايش همة مشكلات جهان اسلام را با ظهور آن مصلح جهانى از خداى منان درخواست مي‌کند.

امام باقر(ع) همان متن را در قنوت نمازش مى‌خواند و به زراره فرمان داد كه آن را در قنوت‌هاى خود در روز جمعه بخواند و امام صادق(ع) به شيعيان دستور مى‌دهد كه آن را بعد از كلمات فرج در قنوت بخوانند.

امام باقر(ع) در قنوت نمازش از طول غيبت مى‌نالد و به محضر پروردگار عرضه مى‌دارد:
«... اللهم فان القلوب قد بلغت الحناجر، و النفوس قد علت التراقى و الاعمار قد نفدت بالانتظار...»؛ «...خدايا دل‌ها به تنگناى گلوها رسيد، نفس‌ها در سينه حبس شد و عمرها در اثر انتظار به پايان رسيد...»

آن گاه از خداوند مى‌خواهد كه آرزوى باورداران را تحقق بخشد، مؤمنان را به آرزوى خود نائل سازد، دين را نصرت دهد، حجتش را آشكار کند و به دست نيرومندش از دشمنان انتقام بگيرد.(۱۹)

اين حال انتظار و اشتياق، به امامان(ع) اختصاص ندارد، بلكه بسيارى از اصحاب، تحت تربيت رسول اكرم (ص) و پيشوايان دين، با دولت كريمه حضرت بقيـةالله (عج) آشنا شده، عشقى جانسوز پيدا كرده، شب و روز در فراق آن حضرت اشك مى‌ريختند كه يك نمونة آن، جناب سلمان است.(20۲۰

جالب‌تر اينكه اين سوز و گداز به اصحاب پيامبر اكرم(ص) و ائمة هدى(ع) نيز اختصاص نداشت، بلكه برخى از بزرگان اهل سنت نيز از اين عشق و علاقه بهره‌مند بودند كه يك نمونه آن «عباد بن يعقوب رواجنى» است.

رواجنى از بزرگان اهل سنت بود، بخارى، ترمذى، ابن ماجه، ابوحاتم، بزاز و ديگر محدثان اهل سنت، از او روايت كرده‌اند و همه رجاليون بر وثاقت و صداقت او تأكيد كرده‌اند.(۲۱)

نقل است كه قاسم بن زكريا براى استماع حديث‌ به خدمت رواجنى رفت، بالاى سرش شمشيرى آويخته مشاهده كرد، پرسيد: «اين شمشير از آن كيست؟» رواجنى پاسخ داد: «من آن را مهيا كرده‌ام كه در محضر حضرت مهدى (ع) با آن شمشير بزنم.»(۲۲)

نكته جالب توجه اين است كه رواجنى به سال ۲۵۰ق. وفات كرده(۲۳) و حضرت بقيـة الله(عج)، به سال ۲۵۵ق. متولد شده است.

از او كتابى به يادگار مانده به نام «اخبار المهدى المنتظر».(۲۴) اهميت كتاب رواجنى در اين است كه آن را پيش از تولد حضرت بقيـة‌الله(عج) نوشته است.

معرفی کتاب
«دعای ندبـه منظوم: متن عربی دعای ندبه، همراه با ترجمه‌های فارسی و انگلیسی»
نویسنده: اقدس کاظمی
* تعداد صفحه: ۷۲
* نشر: سلسله (۲۸اسفند، ۱۳۸۴)

پی‌نوشت‌:
1- تهرانى، آغا بزرگ، الذريعـةالى تصانيف الشيعـة، ج1، ص194
2- الطهرانى، آغا بزرگ، همان، ص184
3- همان، طبقات اعلام الشيعـة، قرن پنجم، ص182
4- نمازى، شيخ على، مستدركات علم رجال الحديث، ج7، ص251
5- المزار، ص ۵۷۳، دعای ۱۰۷
6- تهرانى، آغا بزرگ، طبقات اعلام الشيعـه، قرن ششم، ص252
7- همان، الذريعـة، ج20، ص324
8- ابن طاووس، السيد على، مصباح الزائر، ص446 -453
9- همان، اقبال‌الاعمال، ص295
10- همان، ص299
11- مجلسى، محمدباقر، بحار الانوار، ج102، ص104 - 110
12- مجلسى، محمدباقر، زادالمعاد، ص486، چاپ سنگى
13- همان، تحفـة الزائر، بدون شماره صفحه، چاپ سنگى
14- نوری، حسین بن محمدتقی، تحیـة‌الزائر، ص۲۴۸
15- براى مطالعه بيشتر می‌توانید به این چند کتاب مراجعه کنيد. تحقيقى درباره دعاى ندبه، نوشته آیت ا... استادی، فروغ ولايت در دعاى ندبه، نوشتة آیت الله صافی گلپایگانی، مدارك دعاى شريف ندبه، صبورى قمى و کتاب نصرةالمؤمنين در حمايت از دعاى ندبه، عبدالرضا ابراهيمى
16- شيخ صدوق، محمد بن على بن بابويه، كمال‌الدين، ج2، ص353
17- محدث‌نورى، ميرزا حسين طبرسى، مستدرك‌الوسايل، ج4، ص404
18- شهيد اول، محمد بن المكى، الذكرى، چاپ سنگى، ص184
19- سید بن الطاووس، مهج‌الدعوات، ص52
22- همان، فلاح‌السائل، ص200
23- طبرى، محمد بن جرير، دلائل‌الامامـة، چاپ قم، ص449
24- ذهبى، ميزان‌الاعتدال، ج2، ص379