آرمان هیأت - نگاهی به معماری مساجد معاصر جهان

فرهنگ: در طول تاریخ، ساخت مسجد در ایران در بطن جریانی که تغییر و تداوم مهمترین ویژگی‌های آن بودند، انجام می‌شد. پروسه‌ای که تا انتهای دوران صفویه تغییر و تداومش به وضوح قابل رؤیت است، اما از آنجا که این سنت به مرور تداوم خود را از دست داد، تغییرش نیز ناممکن شد.

تداوم و تغییر شروط لازم یکدیگر در این پروسه تاریخی هستند. تداوم در معماری معاصر کلیسا و تا حدودی تداوم در معماری معاصر مساجد برخی از کشور‌های مسلمان این دغدغه که چگونه می‌توان مسجدی امروزی طراحی کرد را در ایران بارزتر می‌کند. دغدغه‌ای که با وجود سرمایه‌گذارهای مناسبی که بعد از انقلاب اسلامی در ساخت مساجد جدید انجام شد، به دلیل تکرار الگو همچنان به قوت باقی است.

اگر بپذیریم که تغییر در معنای عام آن برخاسته از دانش و آگاهی است، با توجه به سیر صعودی دانش بشری پذیرفتن تغییر برای جامعه امروزی به عنوان یک اصل قابل تردید نیست. اصلی که غفلت از آن، تکرار خسته‌کننده فرم‌های آشنا در معماری مسجد را سبب شده‌است. پاسخ این سؤال که در طراحی مساجد این اعتقادات هستند که فرم‌ها را ایجاد کرده‌اند یا فرم‌ها در اثر گذر زمان به نوعی تقدیس رسیده‌اند، می‌تواند در تبیین رویکرد مناسب برای طراحی مساجد تأثیر بسزایی داشته‌باشد.

اسماعیل سراج‌الدین در مقاله خود با عنوان دسته‌بندی رویکرد‌های تأثیرگذار در معماری معاصر کشور‌های اسلامی در کتاب «ساختن برای آینده» (از مجموعه کتاب‌های جایزه معماری آقا‌خان که به مناسبت برگزاری پنجمین دوره این جایزه در سال ۱۹۹۲ میلادی به چاپ رسید)، این رویکرد را به پنج دسته تقسیم می‌کند. او در مقاله خود آورده‌است: «برطرف کردن دوگانگی بین تفکرات مدرن و سنتی در معماری، یکی از ممترین رویکرد‌های جایزه معماری آقاخان در تمامی مباحثی که درباره معماری در دنیای اسلام مطرح شده‌بوده‌است؛ مباحثی که در کل معماری دنیا نیز مطرح بوده‌است. بر اساس برندگان جایزه معماری آقا‌خان از بین تمام رویکردها موجود می‌توان معماری معاصر را به پنج رویکرد تقسیم کرد:
۱- رویکرد عامه‌پسند
۲- رویکرد سنت‌گرا
۳- رویکرد مردم‌گرا
۴- ‌رویکرد‌ نوگرایی قابل انطباق
۵- رویکرد نوگرا

رویکرد عامه‌پسند، رویکردی است که بر اساس روش‌های مردم عامه به‌وجود آمده‌است و در واقع رویکردی است که معماری بومی را به‌وجود‌می‌آورده. مسجد جامع یاما و یا مسجد جامع نیونو نمونه‌هایی از این مساجد‌ هستند. پیام این مساجد واضح و روشن است و به راحتی توسط جامعه‌ای که از آن استفاده‌می‌کنند و حتی خارجی‌هایی که از آنها دیدن می‌کنند، قابل درک است. این مساجد استادکارانی سنتی دارند که با تکیه بر تجربه خویش چنین مساجدی را ایجاد می‌کنند.

چهار رویکرد دیگر، رویکرد‌هایی هستند که توسط معماران به وجود آمده‌اند. رویکرد سنت‌گرا به وسیله معمارانی (مانند حسن فتحی و رامسس ویسا واصف) به‌وجود‌آمده که تبحر فراوانی در شناخت موتیف‌های سنتی معماری دارند و تصمیم می‌گیرند در محدوده این موتیف‌ها به طراحی بپردازند. البته قصد آنها تعالی بخشیدن به این زبان معماری با بهره‌گرفتن از استعداد هنری‌شان است. در واقع این معماری از زبان غنی معماری تاریخی و بومی استفاده می‌کنند و کار‌های خود را به گونه‌ای طراحی می‌کنند که شامل قواعد، تکنیک‌ها و ملزومات آن معماری شود.

رویکرد مردم‌گرا آنچه که مردم می‌پسندند را طراحی می‌کند، معماری که معمولاً از نظر کیفی متوسط و اغلب مبتذل است و صرفاً برای مسائل اقتصادی ساخته می‌شود. در رویکرد نوگرایی قابل انطباق و رویکرد نوگرا تلاش در جهت طراحی برای زمان حال است.

نوگرایی قابل انطباق تلاش می‌کند که زبان معماری گذشته را برای پاسخ دادند به نیاز‌های معاصر سازگار کند. مسجد سعید ناوم نشان دهنده مجموعه‌ای از تلاش‌ها برای انعکاس همزمان نوگرایی و معماری سنتی است. رویکرد نوگرا با تأکید بسیار به سوی ایجاد زبانی نو گام بر می‌دارد، اگر چه که درون آن تغییر دوباره آرمان‌های گذشته با رویکرد‌های نوین نیز وجود دارد.

به طورمثال مسجد سفید شرف الدین نشان دهنده تلاش معماران برای ایجاد تمایز با معماری سنتی بوسنی است. این پروژه که نمونه‌ای از این رویکرد نوگراست از سوی مردمی که از آن استفاده می‌کنند، مورد پذیرش و متقاعد کننده بوده‌است. مباحثات هفت ساله در طول ساخت آن و مکالماتی که بعد‌ها صورت گرفت همگی گواه آن است که این مسجد از نظر مردم پذیرفته‌است و به روشنی نشان‌می‌دهد که می‌توان در جوامع سنتی با دیدی آوانگارد به طراحی پرداخت، به این معنی که عناصر کلیدی مسجد مثل، مناره، گنبد، محراب و سردر ورودی می‌تواند بدون اینکه درمعنی تنزل پیدا کند تغییر شکل بدهند.

این به مهارت معمار، توانایی‌هایش و میزان آشنایی‌اش با جامعه‌ای که برای آن طراحی می‌کند بستگی دارد؛ عواملی که خلاقیت را از ابتذال متفاوت می‌کند. شیوه‌های بسیاری برای طراحی مساجد بهتر وجود دارد. رویکرد‌هایی که به نیاز جوامع انسانی برای نشان دادن هویت شان پاسخ مناسب دهند.

اما آنچه که پیش از همه اهمیت دارد این است که تها با آزادی معمار در تصویر سازی و خلاقیت است که مسجد می‌تواند اهداف مهم خویش در فرهنگ غنی اسلامی را محقق سازد.»
مساجد معرفی شده در این مقاله همگی با دو رویکرد انتهایی(نوگرایی قابل انعطاف و نوگرایی) طراحی شده اند، مساجدی که با توجه به میزان استقبال نماز گزاران به نظر می‌رسد نقطه آغازی در طراحی مساجد معاصر هستند.

آنچه در این مساجد قابل تعمق است، ایده‌های طراحی آنها، نوآفرینی نمادها و خلق فرم‌های غیر تکراری، الحاق عملکرد‌های متناسب با ضرورت‌های جامعه، به کارگیری مصالح وتکنولوژی روز، توجه به سنت‌های اسلامی و معاصر سازی آنها، مقیاس پژوهش‌ها و تخصیص هزینه‌های بعضاً کلان در جهت ترویج فرهنگ اسلامی و نیز موقعیت مکانی و منظر آنها نسبت به بافت و سیمای شهری است که لازم است هر یک با نگرشی منتقدانه مورد توجه قرار گیرد، چرا که هدف از انتخاب این مساجد، لزوماً معرفی آنها به عنوان نمونه‌های موفق و معاصر در این زمینه نبوده، بلکه منظور اصلی، آشنایی معماران و طراحان ایرانی با مواضعی است که در سایر کشور هی نسبت به این مقوله اتخاذ شده‌است.

آنچه امروز ذر معماری ایرانی ضروری به نظر می‌رسد، فراهم نمودن بستر مناسب و فرصت‌هایی جهت طرح اندیشه‌های نو بر اساس دانش فنی روز است. به تجربه ثابت شده‌است که رد یا قبول یک سنت اجتماعی از دیرباز، منوط به گذشت زمان بوده‌است و از آنجا که سنت‌های نادرست و ناسازگار دوام چندانی نخواهند‌داشت، تداوم این حرکت منجر به تحقق یک معماری اصیل و امروزین خواهد‌شد؛ رویکردی که اگر در کشور ما فارغ از تمامی شرایط بر ضابطه شایستگی طرح پیشنهادی استوار شود، می‌تواند در بازیابی جایگاه از دست رفته معماری ایران در طراحی مساجد معاصر تأثیر فراوانی داشته‌باشد.

[مسجد الامه لیبی]
[مسجد بن‌مدیا]
[مرکز اسماعیلیه برنابی کانادا]
[مسجد السیافه سنگاپور]
[مسجد نگارا]
[مسجد شاه‌فیصل]
[مسجد فرودگاه شاه‌خالد]
[مسجد استقلال اندونزی]
[مرکز اسلامی ایسنا]