اماکن اسلامی
درباره معماری و بنای کربلا
فصلنامه آبادی , 18 شهريور 1388 ساعت 14:36
اماکن زیارتی: کربلا شهری در هشتادکیلومتری نجف و صد کیلومتری بغداد است. موقعیت جغرافیایی آن ۴۳درجه و۵۰ دقیقه و ۳۹ ثانیه طول‌شرقی و ۳۲درجه و ۴۰دقیقه و ۵۲ ثانیه عرض شمالی است و در ارتفاع ۳۵ متری از سطح دریا قراردارد.
این سرزمین نام‌های مختلفی در طول تاریخ داشته‌است که همه فراموش شده و جای خود را به کربلا داده‌اند. در وجه تسمیه کربلا بعضی از آن را از«کربل» به معنای نوعی گیاه و یا «کربله» به معنای نرمی خاک زیر‌پا و یا از «کرب‌بلا» که باء اول آن حذف شده‌باشد. به معنی غم و اندوه و موارد بسیار دیگر گفته‌اند.
«شهر کربلا مدفن حضرت امام حسین(ع) در هشت‌فرسخی شمال‌غربی کوفه واقع است و در محل همین شهر است که حسین‌بن‌علی نواده پیغمبر اسلام در سال ۶۱ هجری با تقریباً جمیع یاران و خویشان خود در آنجا کشته‌شد.این محل تا قبل از واقعه طف در سال ۶۱ هجری زمین مزروعی ناهواری بوده‌است و بعد از این واقعه تاریخی شهرت روزافزونی به خود گرفته و توجه مسلمانان به ویژه شیعیان را به خود جلب نموده‌است. در این شهر چندین مکان مقدس وجود دارد اما دو عتبه متبرکه آن در طول تاریخ اهمیت و جذابیت بیشتری داشته‌است. حرم امام حسین(ع) و برادر ایشان ابوالفضل(ع) که در فاصله ۳۰۰ متری از آن قرار‌گرفته‌است و اصولاً هر شخصیتی که در تاریخ به حرم امام حسین(ع) توجه و عنایت داشته و آن را بازسازی نموده‌است.
تاریخ بنیاد نهادن مرقد امام(ع) به همان روزهای شهادت حضرت باز می‌گردد. در کتاب «کامل الزیاره» آورده است: «کسانی که امام حسین(ع) را به خاک سپردند برای مرقد او نشانی نهادند و علامتی برپاساختند که هیچ از میان نرود».
شیخ مفید روایت کرده‌است که روز عاشورا با جمعه ۲۱ مهر ماه سال ۵۹ شمسی مصادف بود. جنگ دو ساعتی پس از طلوع آفتاب آغازشد و تا هشت و نیم ساعت پس از طلوع آفتاب ادامه یافت.
اگر عاشورای حسینی ۲۱ روز گذشته از «میزان» رخ داده باشد با ماه ایلول شرقی برابری خواهد‌کرد.
{علاوه بر تقویم رومی که اکنون در عراق متداول است و امروزه بر ماه‌های میلادی انطباق دارد، تقویم دیگری نیز وجود داشته که ۱۳ روز از تقویم امروزین رومی و متداول در عراق عقب‌تر است بر ای اساس، از دهم اکتبر( تشرین اول) در تقویم متداول رومی سیزده روز که به عقب برگردیم به بیست‌و‌هفتم ایلول شرقی در تقویم رومی شرقی خواهیم رسید. ماه ایلول در تقویم امروزی رومی، با ماه سپتامبر برابری می‌کند.}
اولین بنایی که بر روی قبر مطهر ساخته می‌شود متعلق به زمان اموییان است که به احتمال بیشتر این بنا توسط مختاربن‌ابی‌عبیده‌ثقفی ساخته‌شده که بقعه‌ای برفراز قبر مطهر بنا نمود. این بقعه درزمان هارون‌الزشید ویران‌شد. اما فرزندش مأمون که در سال ۱۹۸ ق./۸۱۴م. به اریکه قدرت دست‌یافت در پی یافتن مشروعیت برای خلافت خود و جلب قلوب شیعیان به اماکن مقدس عراق و در رأس آن کربلا توجه نمود و دومین عمارت بر روی قلب مطهر ساخته‌شد متوکل، خلیفه عباسی ۲۴۷- ۲۳۲ق. /۸۶۲-۸۴۲م. که با اهل‌بیت عداوت بسیر داشت در سال ۲۳۶ هجری دستور داد تا آستانه مطهر امام حسین (ع) را ویران ساختند.
«متوکل بگفت تا قبر حسین‌بن علی را ویران کنند و منزل‌ها و خانه‌های اطراف آن را نیز ویران کنند و خیش بزنند و بذر بپاشند و آبیاری کنند و مردم را از رفتن به نزد آن ممنوع دارند». اما پس از مرگش توسط فرزندش منتصر تا حد زیادی بازسازی‌شد. منتصر فرزند متوکل سومین بنا را بر حرم امام حسین (ع) ساخت و مناره بلندی که نخستین مناره بر مرقد امام حسین (ع) بود را برای راهنمایی زائران و به عنوان نشانی در آستانه ساخته و اموال زیادی میان شیعیان تقسیم نمود.
بناهایی که تا این زمان ساخته‌شده‌بود همه ساده و سطحی بودند زیرا که از نظر خلفای عباسی این بنا‌ها نباید بیانگر حقانیت و مظلومیت آل علی (ع) باشد و حتی سقف حرم د رسال ۲۳۷ هجری فرو‌ریخت. با قدرت یافتن علویان در طبرستان محمدبن‌زید‌علوی،دائی صغیر در سال ۲۸۳ق./۸۹۶م. برای حرم مطهر قبه عالی و دو ایوان بنا نود.
او همچنین اطراف حائر را دیوار بلندی کشید و آنقدر که می‌توانست در آبادی شهر و احسان نسبت به شیعیان و ساکنان آن کوشید.
با قدرت‌یافتن آلبویه کار شیعیان بالا گرفت. عضدالدوله پنجمین عمارت در فاصله سال‌های ۳۶۷ تا ۳۷۱ هجری بر امام حسین(ع) بنا نمود. کربلا در زمان او پیشرفت چشمگیری یافت و از نظر سیاسی، اقتصادی و مذهبی اهمیت فوق‌العاده‌ای یافت. عضدالدوله برای شهر کربلا از راه‌های دور آب جاری آورد و کشاورزی و تجارت شهر را رونق بخشید. در ساختن بنا‌های اطراف حرم کوشش بسیار نمود و قبه حرم را تجدید بنا کردو شیعیان را تشویق به هجرت به شهر کربلا نمود.
آستانه‌ای که عضدالدوله ساخت شامل یک حرم بزرگ و گنبدی بر روی قبر و چهار رواق هماهنگ از چهار رواق هماهنگ در چهار طرف حرم و صحن شش‌گوشه بود و دیوارهای حرم و صحن شش‌گوشه بود و دیوارهای حرم و رواق را با چوب ساج و آیینه‌های بزرگ تزئین نمود.
عضدالدوله تنها کسی بود که مرقد امام را بعد از ویرانی‌های زمان توکل به حالت اول باز‌گرداند او ساخت و مرمت بتای حرم حضرت ابوالفضل را(ع) و گنبد آن را نیز برعهده گرفت. بنایی که عضدالدوله ساخت در سال ۴۷۰ق. /۱۰۷۸م. بر اثر افتادن دو شمع بزرگ که در دو طرف قبر قرار‌داشت دچار آتش‌سوزی شد و خسارت بسیار دید که حسن‌بن فضل‌بن‌سهل‌رامهرمرزی وزیر شیعه مذهب سلطان‌الدوله‌دیلمی آنرا تجدید بنا نمود.
ظاهراً عمارتی که در زمان آلبویه ساخته‌شده‌بود از تعرض مغولان در‌امان مانده‌است؛ زیرا ابن‌بطوطه که در اواخر سلطنت ایلخانان آنرا دیده‌است در سفر‌نامه خود آنرا اینگونه توصیف کرده‌است: «کربلا شهر کوچکی است که نخلستان‌ها اطراف آنرا گرفته‌اند و از رودخانه فرات آبیاری می‌شود. روضه مقدس امام حسین(ع) در داخل شهر واقع شده‌است و مدرسه‌ای بزرگ و زاویه‌ای دارد که در آن برای مسافران طعام می‌دهند. خدام و حاجیان بر در روضه امام ایستاده‌اند. ورد به حرم بی‌اجازه آنان میسر نیست و هنگام ورود عتبه شریفه را که از نقره است باید بوسید. روی ضزیح مقدس امام قندیل‌های زرین و سیمین گذاشته‌شده و از در‌های آن پرده‌های حریر آویخته‌اند. غازان‌خان درسال ۶۸۶ق./۱۲۸۷م. به زیارت مشاهد مشرفه رفت و دستور داد ثروت فراوانی میان علوی‌ها و کسانی که مقیم آنجا بودند توزیع کنند.
پس از سقوط ایلخانان در عراق عرب جلایران جانشین آنان شدند. سلطان اویس جلایر آستانه مقدس را تعمیر و ساختمان‌هایی را پشت سر حرم اضافه کرد که در سال۷۶۷ق. /۱۳۶۵م. به پایان رسید و فرزندش آنرا ادامه داد و ایوان طلا را بنا نمود.
شاه اسماعیل صفوی در پی‌تعقیب و سرکوب بازماندگان ترکمان آق‌قویونل در سال 914ق./ ۱۵۰۴م. فاتحانه وارد بغداد شد. او به زیارت عتبات عالیات تشرف یافت و کربلا رونق و شوکت عظیمی بدست‌آورد و در مبارزات سیاسی میان دو کشور مسلمان ایران و عثمانی اهمیت ویژای یافت.
شهر کربلا و توسعه آن در دوره‌های مختلف
حرم مطهر حضرت امام حسین (ع) و نقاط مرتبط تاریخی آن در وسط شهر قدیم قرار‌گرفته‌است که توسعه آن از سال‌های اولیه اسلام به مراحل زیر تقسیم می‌شود.
معماری دوران اول
اولین بنای احداث شده پس از واقعه عاشورا از سوی مختار‌ثقفی در سال۶۶ه.( ۶۸۶م.)می‌باشد که نشان می‌دهد پس از پنج سال اولین بقعه در آن مکان پایه‌ریزی شده‌است که بنایی مسقف به صورت مسجد در کنار آن بوده که دارای دو درب در دو جهت جنوب و شرق و بنایی که گنبد بر روی آن قرار‌گرفته از خشت می‌باشد که بنا به مستندات تاریخی اولین گنبد درتاریخ اسلام است.
معماری دوران دوم
در زمان مأمون‌عباسی ۱۹۸ه.(۸۱۳م.) بنایی با‌شکوه از آجر و گچ بنا نهاده‌شده که در سال ۲۳۶ه.(۸۵۰م.) در این میان متوکل عباسی به ترتیب در سال‌های ۲۳۶ه.(۸۵۰م.) و ۲۳۷ه.(۸۵۱م.) و۲۴۷ه.(۸۶۱م.)اقدام به تخریب این بنا نمود.
معماری دوران سوم
بقعه‌ای در سال ۲۴۷ه.(۸۶۱م.) در زمان منتصر عباسی همچنان از آجر و گچ بنا نهاده شده که در سال ۲۷۳ه. (۸۸۷م.) فرو‌ریخت و در اثر تخریب آن صندوقچه تا ده سال کاملاً مشخص بوده‌است.
معماری دوران چهارم
تجدید ساخت و توسعه بنا برای بار چهارم از سوی حسن‌بن‌زید‌پادشاه طبرستان و دیلمان و برادرش که خود را منسوب به امام حسن‌مجتبی (ع) می‌داستند صورت گرفت در این باسازی بر روی بقعه موجود گنبدی مرتفع‌تر از گچ از آجر بنا‌نهاده‌شده و در اطراف آن دیوارهای همچون مسجد بنا گردید. این روند در سال(۲۸۳ه./۹۸۶م.).
معماری دوران پنجم
عضدالدوله بویه‌ای در سال ۳۷۱371-۳۶۹ ه.(۹۸۲-۹۸۰م.)بنای رواق‌ها را اضافه نموده و ورودی‌هایی را از هر طرف طرح‌ریزی نمود. در آن زمان شاهین‌امیر اقدام به بنای مسجدی در سمت غرب و در نزدیکی بقعه ابراهیم‌بن‌مجاب نمود.
معماری دوران ششم
در سال( ۴۰۷ه./ ۱۰۱۷م.) اوایل قرن پنج عضدالدوله در پی آتش‌سوزی ناشی از چراغ‌های داخل حرم، اقدام به بازسازی مجدد حرم حضرت سید‌الشهدا نمود. ابن بطوطه در سفرنامه‌اش نیز این اتفاقات و تحولات را در سال ۷۲۷ه. (۱۳۲۷م.) اشاره کرده‌است.
معماری دوران هفتم
در سال‌های (۷۶۷ه./۱۳۶۶م.) به فرمان سلطان اویس‌بن‌شیخ‌حسن الجلائری بنای فعلی پایه‌ریزی گردید که دو مناره و مأذنه داشت. این بنا توسط دو فرزند سلطان حسین و سلطان احمد در سال (۷۸۶ه./۱۳۸۴م.) تکمیل گردید ایوان طلا نیز در همین دوره احداث گردید.
همزمان در سال(۷۶۷ه./۱۳۶۶م.) امین‌الدین‌مرجان والی بغداد اقدام به احداث مسجدی در جهت شرقی و مأذنه عبد نمود. پس از این ترمیم و اضافه نمودن تزئینات در زمان‌های مختلف بالاخص دوران حکمرانی صفویان و عثمانیان و قاجاریان شکل‌گرفت.
قابل ذکر است طلا‌کاری گنبد‌ها و مناره‌ها بارهاو بارها به فرمان شاهان ایرانی و به هنر و توانایی هنرمندان ایرانی شکل‌گرفت. این تحول در نسبت‌های قابل مقایسه با حکمرانی بقیه کشور‌های اسلامی آنقدر چشم‌گیر بود که به قطع می‌توان تأثیرات شکل‌گرفته را بخشی از توسعه و هنرنمایی سبک‌های ایرانی در دوره خود دانست.
کد مطلب: 8146
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/interview/8146/درباره-معماری-بنای-کربلا