آرمان هیأت - باورها و عقايد در مورد نقاره‌خانه رضوی

کتاب موسیقی رمضان در ایران , 13 مهر 1388 ساعت 10:43

فرهنگ: فرهنگ: نگارنده كتاب «مطلع‌الشمس» اولين تاريخ‌نگار ايراني است كه چگونگي ساخته شدن و پديد آمدن نخستين نقاره‌خانه ديني – مذهبي در جوار حرم حضرت رضا (ع) را شرح داده است.

در خراسان «نقاره‌خانه حضرتي» كاربردهاي بسياري داشته و هنوز هم دارد. به همين سبب برخي از مردم باور دارند كه اگر در زمان كوبيدن نقاره، در سحر و در هنگام غروب تقاضايي و حاجتي از درگاه خداوند متعال بخواهند، برآورده خواهد شد چرا كه «مرغ آمين» در آن زمان در كائنات به پرواز است و با هر حاجت و درخواست به همراه استغاثه آنان او آمين مي‌گويد و خداوند عنايت مي‌فرمايد.

صداي نقاره زدن حرمت داشت و بازاريان با شنيدن صداي نقاره‌خانه رضوي كار را تعطيل كرده به همراه ساير مومنين براي اداي فريضه به حرم يا مساجد مي‌شتافتند و در پاسخ مشتري سمجي كه در آن هنگام مراجعه كرده بود پاسخ كنايي جالبي داشتند كه: «گوشات اوقذر سنگينه كه صداي نقره رم نميشنفي؟»

مردم براي بيدار كردن فرزندي كه در سحر به موقع از خواب براي اداي فريضه برنمي‌خاست به كنايت مي‌گفتند: «بالاسرش اگر نقره خنه هم بكوفن و ازم الصلاه حاليش نمره.»

در قسم‌ها همچنين ياد مي‌كردند «به همي وقت چراغ و نقره.»

اگر خروسي پيش از زمان نقاره‌زدن و مناجات سحر و يا پس از وقت نقاره‌زني غروب مي‌خواند، سر بريده مي‌شد چون بي‌موقع بانگ داده بود، بي‌نظمي ايجاد مي‌كرد.

نقاره‌زني مذهبي در ساير ولايات خراسان

آنگونه كه از شواهد پژوهش‌هاي ميداني در خراسان به دست آمد، در تمام شهرهاي خراسان، در ماه رمضان نقاره مذهبي، به هنگام افطار نواخته مي‌شده است، حتي در بين ايالات كرمانج و ترك شمال خراسان نيز نقاره‌زني مذهبي در ماه رمضان بوده است.

مادربزرگ مرحومم، بانو آمنه نجم‌الدين دختر سالار فيض‌الله نيشابوري (كه پدرش را به خاطر فداكاري از مشروطه و بعد از آن مخالفت با رضاخان ميرپنج به ناحيه قوچان تبعيد كرده بودند و يكي از بنيانگذاران شهر قوچان جديد هم محسوب مي‌شود)، برايم تعريف مي‌كرد كه به هنگام سحر و افطار در قوچان و نيشابور، نقاره‌زني انجام مي‌يافته و در كنار آنها شمخال (زنبورك) مي‌زده‌اند تا صداي توپ افطار و سحر به گوش همگان برسد.

اما در دوره احمدشاه، شمخال بنا به دلايلي هنگام شليك مي‌تركد و نقاره‌چي‌ها و شمخال‌انداز با هم از بين مي‌روند شمخال‌زني از آن به بعد در قوچان منسوخ مي‌شود اما نقاره‌زني انجام مي‌شده و كار نقاره‌زني را يك فرد آگاه به مسائل ديني انجام مي‌داده، پس از ايشان پسرش اين كار را انجام مي‌داده است: آقا شيخ رضا مروجان مشهور به كلب رضا (كربلائي رضا) مي‌باشند كه ۶۵ ساله هنوز در قوچان زندگي مي‌كنند ولي ديگر نقاره نمي‌زنند، فرد ديگري كه هم سحرخواني، هم پيشخواني و هم نقاره مي‌زده، علي جلالي است كه در حدود پنجاه سال دارد و هنوز در قوچان زندگي مي‌كند. اما او هم نقاره نمي‌زند.

در عصر قاجار معروف‌ترين كرنانواز و كرناساز و نقاره‌زن در منطقه درگز، فردي بوده به نام «بايرام» كه در اين فن تبحر خاصي داشته است، پس از او فردي به نام «حبيب عمو» معروف بوده كه در سحرخواني تبحر فراوان داشته است.

اينك در منطقه درگز چهار نفر زندگي مي‌كنند كه همگي در كار آيين نقاره سحر در ماه رمضان تبحر دارند، اما از اين كار سال‌هاست كه دست برداشته‌اند: مرادمنصوري، كاظم سليماني، آقاي قلي‌زاده و فردي به نام «فريبرز» كه در خوانندگي مناجات سحر و نقاره‌زني مشهورند.

در منطقه اوغاز تازه نيز بنا به گفته استاد كليم‌الله توحدي اوغاز (كانيمال)، آقاي «نصرالله راستگو» در سن نزديك به نود سالگي زندگي مي‌كند كه در نيم قرن پيش كارش نقاره‌زني بوده و نقاره چوبي مي‌نواخته است. (نقاره چوبي نوعي دبداب (دمام) است)

تنها نقاره‌زنان فعال خراسان، خانواده آَوري در طبس بوده و هستند.