آرمان هیأت - نگاهی به سنت‌های بزرگداشت عاشورا پیش از ظهور صفویان

نگاهی به سنت‌های بزرگداشت عاشورا پیش از ظهور صفویان

این نوشته بر آن است که شواهدی مختصر از تاریخ را درباره‌ی اقامه‌ی عزاداری ماه محرم پیش از روی کار آمدن صفویان به عنوان یک دولت مستقل شیعی ارائه دهد

شماره 32-31 - ربیع الاول و ربیع الثانی 1428 - فروردین و اردبیبهشت 1386

این نوشته بر آن است که شواهدی مختصر از تاریخ را درباره‌ی اقامه‌ی عزاداری ماه محرم پیش از روی کار آمدن صفویان به عنوان یک دولت مستقل شیعی ارائه دهد:

الف) دوران حکومت آل‌بویه (332 ـ 447 هـ . ق)

در سال‌های حکمفرمایی خاندان بویه، به سبب تمایل زیاد آنان به مذهب شیعه، برگزاری مراسم مذهبی شیعی شکلی آشکار به خود گرفت. از جمله نخستین بار در عاشورای سال 352 قمری به دستور معزالدوله بویهی مردم گرد هم آمدند و اظهار حزن و کردند. بازارها را بستند و خرید و فروش را موقوف کردند، ذبح گوسفند ممنوع شد، هریسه پخته نشد و مردم آب ننوشیدند. در بازارها خیمه برپا کردند و بر آن‌ها پلاس آویختند. زنان به سر و روی خود زدند و بر امام سوم شیعیان ندبه کردند. یک سال پیش از آن یعنی به سال 351 قمری مردم بر دیوارهای مسجدهای بغداد شعارهایی مبنی بر لعن معاویه نوشتند. معزالدوله از این کار منع نکرد و پس از آن که اطلاع یافت مردم خود به محو آن شعارها اقدام کرده‌اند، دستور داد لعن معاویه آشکار شود. به گفته‌ی ابن اثیر، شعارهای مزبور به دستورمعزالدوله انجام شد و خلیفه عباسی هم قدرت جلوگیری نداشت. از سال 352 قمری تا اواخر حکومت آل بویه در بیشتر سال‌ها کم و بیش مراسم عاشورا برپا می‌شد و در صورت تقارن آن با عید نوروز یا جشن مهرگان انجام آن سنت‌ها یک روز به عقب می‌افتاد.

ب) عزاداری اهل سنت در قرن ششم هجری

نگاه این قسمت به سنت عزاداری ماه محرم از دریچه‌ی کتاب «بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض» نوشته‌ی عالمی شیعی‌مذهب به نام «عبدالجلیل قزوینی رازی» است که تألیف آن را رد سال 559 قمری به پایان رسانده است. وی این کتاب را که به «نقض» معروف است، در رد کتابی ضد شیعی به نام «بعض فضائح الروافض» نگاشته و در آن در نقش یک شیعه‌ی معتدل به دفاع از تشیع پرداخته است. نویسنده در بخشی از کتاب در پاسخ به عالم سنی مذهب که آداب و سنن شیعی را مبنی بر «اظهار جزع و فزع در روز عاشورا»، «اقامه‌ی رسم تعزیت»، «قصه‌گویی بر منابر»، «جامه چاک کردن عوام»، «روی خراشیدن و مویه کردن زنان» و ... بر طریق تشنیع یاد کرده شواهدی را از وجود این‌گونه بزرگداشت‌ها در میان اهل‌سنت می‌آورد و می‌نویسد: «... اولاً معلوم همه‌ی جهانیان است که بزرگان و معتبران ائمه‌ی فریقین از اصحاب امام مقدم بوحنیفه و امام مکرم شافعی و علما و فقهای طوایف خلفاً عن سلف این سنت را رعایت کرده‌اند و این طریقت را نگاه داشته اولاً خود شافعی که اصل است و مذهب بدون منسوب است، بیرون از مناقب، او ار در حسین و شهدای کربلا که اصحاب بوحنیفه و شافعی را هست بی‌عدد و بی‌نهایت است. پس اگر عیب است اولی بر بوحنیفه است و بر شافعی و بر اصحاب ایشان، آن‌گه بر ما. آن‌گه چون فروتر آیی معلوم است که خواجه بومنصور ماشاده به اصفهان که در مذهب سنت در عهد خود مقتدا بوده است، هر سال این روز، این تعزیت به آشوب و نوحه و غریو داشته‌اند... و آن‌گه بغداد که مدینه‌السلام و مقر دارالخلافه است، خواجه علی غزنوی حنفی، دانند که این تعزیت چگونه داشتی! تا به حدی که به روز عاشورا در لعنت سفیانیان مبالغتی می‌کرد...

ج) عزاداری اهل‌سنت در خراسان پیش از برآمدن صفویان

طی دو قرن پیش از روی کار آمدن صفویان (قرن‌های هشتم و نهم هجری) در خراسان که مرکزی برای سنیان و یعیان بوده در ایام عاشورا مراسم عزاداری برپا می‌شده است. از آن‌جا که این مراسم حتی در هرات نیز رایج بوده، می‌توان گفت که علاوه بر شیعیان، اهل‌سنت نیز به این سنت‌ها توجه داشته‌اند. کتابی با نام «نورالائمه» که ترجمه‌گونه‌ای از مقتل خوارزمی حنفی (568 ـ 484 ق) بوده در آن زمان رواج زیادی داشته و مورد استفاده‌ی مردم آن نواحی قرار می‌گرفته است. ملا حسین کاشفی نیز که در هرات او را به تشیع متهم می‌کردند و در سبزوار نیز او را سنی قلمداد می‌کردند، در سال‌های نزدیک به آغاز حکومت صفوی، کتاب معروف «روضه‌الشهدا» را نگاشت تا متنی را برای مجالس عزاداری آماده کرده باشد. استفاده از این کتاب در دوران صفویه در میان شیعیان ایران و اهل سنت اطراف ایران رواج داشته و حتی در سال 1329 شمسی یک شاعر کرد فارسی‌گوی عراقی که سنی‌مذهب بوده آن را در قالب شعر به فارسی درآورده و «داستان سوزناک کربلا» نام نهاده است.