آرمان هیأت - گنجینه گذشتگان

داوود بهلولی:مجتبی زادصادق در سال ۱۳۲۱ در تبریز به دنیا آمد. او ۵۰ سال از عمر خود را برای گردآوری اشعار و تاریخچه مداحی و مرثیه‌سرایی ترکی صرف کرده است. وی هم‌اکنون صاحب مجموعه‌ای قابل توجه از نسخ خطی مراثی، کتب مرثیه و عکس‌های تاریخی هیئات می‌باشد. زادصادق تحقیقات گسترده‌ای نیز درباره آداب و رسوم عزاداری مردم منطقه آذربایجان انجام داده است. آنچه می‌خوانید، ماحصل گفت‌وگویی است با ایشان در مورد فعالیت‌ها و آثار مکتوبشان.

کمی در مورد گذشته خود و اینکه چگونه به عرصه تحقیق در وادی مرثیه و فرهنگ عاشورایی وارد شدید، توضیح دهید.

بنده از همان دوران کودکی در مجالس عزاداری شرکت می‌کردم و علاقه وافری به مجالس شعر و شاعری و سوگواری و قرائت قرآن داشتم. هنوز هفت ساله نشده بودم که درس قرآن را تمام کردم. در نه سالگی هم کتاب گلستان را اتمام کردم. در آن دوران از کسانی که شغل کاتبی و کتابت داشتند، و یا از کتابفروش‌ها، اشعار و مرثیه‌های قدیمی را با پول توجیبی می‌خریدم و می‌خواندم و نگه‌داری می‌کردم. این اشعار هم‌اکنون گنجینه‌ای شده است و حتی الآن ۲۰۰ جلد از این‌گونه اشعار را می‌توانم چاپ کنم که البته تاکنون۲۰ جلد را با عنوان گنجینهگذشتگان به چاپ رسانده‌ام. کم کم این‌ قبیل فعالیت‌ها را جدی‌تر پیگیری کردم و در طی ۲۰ سال در خدمت استادانی همچون عابد، ذهنی‌زاده، تائب، زائر و سعدی زمان شاگردی کردم و در کل از خدمت ۲۵ نفر از شاعران پیشین کسب علم کرده‌ام.

در مورد فعالیت‌های علمی و تحقیقی‌تان توضیح دهید.

اکنون هزار جلد از دیوان شاعران قدیمی فارسی‌گوی که اشعار در خور توجهی دارند، گردآوری و برای هر شاعر پرونده ایجاد کرده‌ام. دیوان بسیاری از شاعران ترکی‌گوی آذربایجان در کتابخانه من موجود است. حتی همه اشعار برخی شاعران کهن را که اشعارشان نایاب است، در اختیار دارم؛ شاعرانی مانند حقیر خویی، واقف و وافی.

با شاعران شهرها و کشورهای همسایه نیز در ارتباط هستم؛ مثلاً با کتابخانه‌های هندوستان، آذربایجان و ترکیه، تبادل کتاب می‌کنم. مقداری هم در مورد سنت‌های عزاداری تحقیق کرده‌ام. بنده به دلیل آن که یک عمر پای درس استادان و بزرگان زانو زده و تلمذ کرده‌ام، سعی می‌کنم بهترین اشعار را انتخاب کنم. از هر شعری به‌سادگی نمی‌گذرم و دیوان هر شاعری را مطالعه و مداقه نمی‌کنم.

در مورد آثار قلمی و کتاب‌هایی که تاکنون منتشر کرده‌اید و یا در دست چاپ دارید، صحبت کنید.

سه جلد کتاب در مورد هیئات و عزاداری آماده چاپ کرده‌ام. اشعار، زندگی نامه و تصاویر شعرای گذشته را هم در سه جلد آماده کرده‌ام که با عنوان «مشاهیر سخن» به زودی چاپ خواهد شد. در این کتاب اطلاعات مربوط به شعرای تمام محلات تبریز و شمال غرب کشور و ماورای قفقاز و استان وان ترکیه و آذربایجان تا تاکستان را که در کل ۴۰۰ نفر هستند را گرد آورده‌ام. از هرکدام از شاعران، شعرهای ترکی، فارسی یا عربی و نیز تصویر و زندگی‌نامه‌شان را آورده‌ام و بیست و چهار محله تبریز را مرزبندی کرده‌ام و شعرا و مداحان متوفی را که در هر محله ساکن بوده‌اند، معرفی کرده‌ام. در کنار آن نیز تصاویری از علم‌ها، کتل‌ها و تعزیه‌خوانی‌های تبریز آورده‌ام.

اکنون دیوان «فتاح مراغه‌ای» را تصحیح کرده‌ام و قرار است با همکاری اداره اوقاف چا‌پ شود. فتاح مراغه‌ای اولین شاعر مرثیه‌گویی است که دیوان نوحه ترکی تدوین کرده و در دوره صفویه می‌زیسته است. البته از این‌گونه شاعران که غریب مانده‌اند و اشعارشان تاکنون چاپ نشده، بسیار است. دیوان اشعار برخی شعرای پیشین را آماده کرده‌ام که از آن جمله می‌توانم به دیوان شعر شاعرانی هم‌چون مرحوم روفه‌گر، سهیلی، ثریا و فتاحی اشاره کنم. مجموعه دیگری که الان مشغول تدوین و تهیه آن هستم، کتابی است شامل اشعار و شرح زندگی علمای تبریز.

چگونه به فکر تدوین مجموعه گنجینه گذشتگان افتادید؟

مهم‌ترین کاری که تاکنون انجام داده‌ام، مجموعه گنجینه گذشتگان است. باید بگویم که وقتی مرحوم حسینی (سعدی زمان) به تهران مهاجرت کرد، تبریز از حضور استادان خالی شد. با وجود آن که شهر تبریز از نظر فرهنگ عاشورایی بسیار بالاست اما با گسترش چاپ و نشر، شعرهای بی‌محتوا به سرعت چاپ و در دسترس مردم قرار گرفت. البته با همت بزرگان، از همان زمان تا الان حداقل ۶۰ جلد کتاب مرثیه که محتوی اشعار قوی شاعران پیشین و معاصر است، به چاپ رسیده است. بنده مشاهده کردم که اشعار بی‌محتوا زیاد شده است و مجموعه‌های گلچین هم به دلیل سود مادی اغلب محتوی اشعار ضعیف و بی‌مایه هستند. به این نتیجه رسیدم که با رویکردی دیگر شروع به تهیه یک گلچین از اشعار قدیمی و جدید کنم. نخستین جلد، متأسفانه از نظر چاپی ضعیف بود؛ اما از آن بسیار استقبال شد. کار را ادامه دادم و کم‌کم جلدهای دیگر را به چاپ رساندم تا جلد بیستم. یک جلد هم به‌کلی حاوی اشعاری در مورد اربعین است.

وجه تمایز این مجموعه با مجموعه‌های دیگر در این است که هر قطعه شعری که در کتاب آمده است، منبع و مأخذ آن هم در پاورقی قید شده است و شرح زندگی شاعرانی که اشعارشان را در مجموعه آورده‌ام، درج کرده‌ام. در انتهای کتاب هم عکس‌های قدیمی شاعران و هیئات را آورده‌ام.

در مورد آرشیو عکستان توضیح دهید.

تاکنون حدود ۴ تا ۵ هزار قطعه عکس نایاب را از طرق مختلف گرد آورده‌ام. این عکس‌ها شامل عکس شاعران قدیمی، عکس هیئات و هیئتی‌های معروف و مناسک عاشورایی مختلف مثل شبیه‌خوانی است. برخی از این عکس‌ها بسیار نایاب و قدیمی هستند؛ برای نمونه عکس پدر شاعری مرثیه‌گوی به نام «ثریا» را که ۱۰۵ سال پیش از دنیا رفته‌اند، پیدا کرده‌ام. دیوانش هم تاکنون چاپ نشده و اکنون دیوانش را برای چاپ آماده کرده‌ام. امسال قرار است، یک نمایشگاه عکس‌های قدیمی هیئات را برگزار کنم. در هرکدام از کتاب‌هایی که تاکنون منتشر کرده‌ام نیز در حدود ۱۰ عکس کار کرده‌ام. ان‌شاء‌الله در صورت مساعد بودن شرایط قرار است یک مجموعه عکس از هیئات قدیمی را به چاپ برسانم.

ان‌شاء‌الله در صورت مساعدبودن شرایط قرار است یک مجموعه عکس از هیئت‌های قدیمی را به چاپ برسانم.