آرمان هیأت - جسارت - نسخه قابل چاپ

گروه هنر: هنرمندان سینما درباره چگونگی به تصویرکشیدن ائمه معصوم (ع) در سینما و تلویزیون، برای فراگیربودن این رسانه، با احتیاط بیشتری نظر می‌دهند و معتقدند که نمی‌توان نمایش ائمه (ع) در سینما یا تلویزیون را با تئاتر مقایسه کرد.

سلحشور:نظر مراجع مهم است

فرج‌الله سلحشور، کارگردان سریال‌های «حضرت یوسف (ع)» و «مردان آنجلس» عقیده دارد که ائمه (ع) انسان‌هایی همه‌بعدی هستند؛ بنابراین نمی‌توان به صورت تک‌بعدی آنها را تصویر کرد و نیاز دارد، سینماگران به نظر علما در این باره احترام بگذارند و آن را بپذیرند.

سلحشور معتقد است، اجازه تصویرکردن چهره ائمه معصوم (ع)، حکمی شرعی است که مراجع، علما و بزرگان باید نظر دهند و انسان‌های عادی حق اظهارنظر ندارند و می‌گوید: «متأسفانه هنرمندان هیچ‌وقت برای انجام چنین کاری سراغ علما و مراجع نمی‌روند که نظر ایشان را در این مورد جویا شوند؛ بنابراین این‌گونه نمایش‌دادن‌ها را بر اساس سلیقه خودشان انجام می‌دهند و اصلاً در روایات و آیات جست‌وجو یا به نظر بزرگان مراجعه نمی‌کنند؛ درحالی‌که باید شخص مرجع نظر دهد تا هنرمندان تکلیف خود را بدانند.»

وی درباره استفاده از تکنیک فاصله‌گذاری تعزیه در سینما می‌گوید: «در تعزیه، شبیه‌خوان، مرتب اعلام می‌کند، امام (ع) نیست، بلکه به جای ایشان روضه‌خوانی می‌کند و نظر علما راجع به تعزیه نیز اصلاً منفی نیست. این فاصله‌گذاری حساب فیلم را از تعزیه جدا می‌کند؛ همچنان‌که تئاتر برشت تا حدی به این مقوله نزدیک شده است؛ اما در فیلم اصلاً این‌گونه نیست و شخصیت‌ها طوری معرفی می‌شوند که گویی خود آنها هستند و وقتی کسی به جای یکی از ائمه (ع) بازی می‌کند، سعی می‌شود که مخاطبان او را باور کنند؛ بنابراین نمی‌توان از تکنیک فاصله‌گذاری تعزیه در سینما استفاده کرد.»

سلحشور معتقد است نگاه به ائمه (ع) با نگاه سینماگر امروز، هم‌خوانی ندارد؛ زیرا نگاه سینماگر امروزی، مادی، ظاهری و سطحی است و هرآنچه را که به چشمش می‌بیند، تصویر می‌کند؛ درحالی‌که عظمت ائمه (ع) به آن بخشی است که دیده نمی‌شود. آن دیدنی‌ها که از ایشان دیده می‌شود، همان چیزی است که بقیه انسان‌ها نیز از آن برخوردارند؛ ظاهری و زندگی معمولی. سینماگر امروز دنیا نیز بیشتر از این، از ائمه (ع)نمی‌فهمد؛ درحالی‌که ارزش و عظمت‌ ایشان به درونشان است و آن چیز‌هایی که به چشم سر دیده نمی‌شوند.

وی می‌گوید: «ما عادت کردیم، تنها چیزهای ظاهری را ببینیم؛ درحالی‌که معنویات با چشم هم دیدنی می‌شود؛ ما باید معنویات را ببینیم، در این حالت است که می‌توان ائمه (ع) را به تصویر کشید؛ اما اگر نتوانستیم معنویات را ببینیم، ‌ائمه (ع) را شبیه خودمان تصویر می‌کنیم.»

وی با این‌حال نگاه فرازمینی به امامان (ع) را رد می‌کند و توضیح می‌دهد، سینماگر باید عمق وجود ائمه (ع) را درک کند. سینماگر باید ایمان و تأثیرگذاری امامان (ع) بر روی سایر انسان‌ها را بفهمد، بداند عبادت و رابطه معنوی با خدا چیست و بعد آنها را به تصویر درآورد؛ زیرا به تصویرکشیدن اینها نیز ساده نیست.

تحقیق در زندگی ائمه (ع) در چگونگی نمایش نقش دارد

سلحشور تحقیق و پژوهش در چنین کارهایی را در به تصویرکشیدن چهره ائمه (ع) بسیار مؤثر می‌داند و البته تأکید می‌کند که ایمان هم باید وجود داشته باشد؛ زیرا هنرمند باید به حرفی که می‌زند و می‌خواهد بر مردم تأثیر بگذارد، ایمان داشته باشد؛ بنابراین هنرمند هم باید در این باره خوب تحقیق کند و هم به آن تحقیقات ایمان آورده باشد و بخشی از مسیری را که ائمه (ع) برای بشر ترسیم کرده‌اند، خودش رفته باشد. آن موقع است که از ایشان درکی دارد.

کارگردان سریال «یوسف پیامبر (ع)» دو شرط برای هنرمندی که قصد دارد در این حوزه فعالیت کند، برمی‌شمرد؛ یکی نداشتن عناد و مخالفت با ائمه (ع) و دیگری استفاده از محضر علما و مراجع.
وی در پاسخ به این سؤال که اگر بخواهد فیلمی با این محوریت بسازد، از چه تکنیکی استفاده می‌کند، توضیح می‌دهد که باید معصومی بطلبد تا هنرمندان بتوانند، درباره وی کار کنند و این را خود هنرمندان، وقتی‌ راه‌ها برای ایشان هموار می‌شود یا استخاره می‌کنند، متوجه می‌شوند و می‌گوید: «در حال حاضر نمی‌دانم که چگونه این کار را انجام خواهم داد. فعلاً برای خودم روشن نیست که اگر زمانی سراغ کار با مضمون ائمه (ع) بروم، یک لامپ روی صورت هنرپیشه روشن کنم، یا چهره ایشان را نمایش دهم یا اصلاً هیکل ایشان را نشان ندهم.

همان‌قدر می‌دانم که ائمه ما انسان‌های چندبعدی هستند و طبیعی است ساخت فیلم درباره زندگی انسان‌هایی که با دیگران تفاوت زیادی دارند - البته نه بدان معنا که دست‌نیافتنی هستند، بلکه انسان‌های کاملی هستند-‌ شناخت همه‌بعدی و کارگردان همه‌بعدی و شعور همه‌بعدی می‌طلبند. اینها انسان‌های معمولی نیستند که کسی بخواهد از زاویه دید خود به آنها نگاه کند و هرچه درک کرد، همان را تصویر کند. موضوع بسیار پیچیده‌ای است و به فهم مخاطب و سینماگر بستگی دارد.»

شورجه: کسی جرئت نکرده است، این کار را بکند

جمال شورجه به نظر امام (ره) اشاره می‌کند که چنین کاری را به خودی خود دارای مشکل ندانستند؛ اما بر ضرورت‌داشتن ویژگی‌های خاص برای هنرمندی که می‌خواهد در قالب ائمه (ع) ایفای نقش کند، تأکید کردند.

شورجه تأکید می‌کند که اگر هیچ مانع و مشکل خارجی درباره نمایش چهره ائمه (ع) وجود نداشته باشد، وی در شرایط فعلی از انجام چنین کاری خودداری می‌کند.

وی با اشاره به تعبیر «پیامبران لامپی» از سوی سیدحسن نصرالله درباره سریال‌های با محوریت امامان معصوم (ع) که ایشان را با تمهیداتی نشان می‌دادند، اشاره می‌کند و می‌گوید: «فیلمسازها به لحاظ نمایش چهره فیزیکی معصوم (ع)، دچار یک‌سری محدودیت‌هایی هستند؛ به عبارتی فیلمسازها ناگزیرند، چهره ائمه معصوم (ع) را نشان ندهند؛ بنابراین از هاله‌ نور استفاده می‌کنند و چون چهره معلوم نبوده است،‌ محل بحث و صحبت قرار می‌گرفت؛ زیرا برای درام‌پرداز و به‌ویژه سینماگری که با تصویر سروکار دارد، نشان‌ندادن چهره اصلی و محور فیلم، نقصان و نقیصه است و نمی‌تواند احساس و عواطف شخصیت را به مخاطب منتقل کند. هرچند سینماگران ما نیز به این شأنیت نرسیده‌اند که بتوانند معصوم (ع) را آن‌طور که باید باشد و آن‌گونه که شایستگی دارد، به تصویر بکشند.»

شورجه می‌افزاید: «نمی‌دانم، واقعاً ممنوعیت شرعی وجود دارد یا نه؛ اما تا به حال کسی جرئت نکرده است، این کار را انجام دهد و معصوم (ع) را با اجزا و میمیک و آناتومی صورت به تصویر بکشد؛ حتی خارجی‌ها هم که با موضوع ائمه (ع) فیلمسازی کرده‌اند، نتوانسته‌اند، آن‌قدر به ایشان نزدیک شوند که به چهره آنها بپردازند. البته چنین برخوردی فقط از نظر محدودیت نیست، بلکه نوعی احترام‌گذاشتن به اعتقادات و باورهای مسلمانان است که فیلمساز مسلمان و حتی غیرمسلمان به خودش اجازه نمی‌دهد، به این حیطه‌ها و حریم‌ها وارد شود.»

چه کسی نقش امام (ع) را بازی کند؟

وی با بیان اینکه علما و مراجع باید مجوز حضور فیزیکی ائمه معصوم (ع) را صادر کنند، می‌گوید: «اوایل انقلاب از امام (ره) پرسیدند که می‌توان چهره معصوم (ع) را نشان داد یا خیر؟ ایشان معتقد بودند که نشان‌دادن چهره اشکالی ندارد؛ اما چه کسی می‌خواهد این نقش را بازی کند و چگونه می‌خواهند آن را ارائه کنند. اینکه چه کسی نقش امامان (ع) را بازی می‌کند و چقدر می‌تواند در ایفای نقش خود موفق باشد و چقدر در قداست آن معصوم (ع) باقی می‌ماند، امر مهمی است.

این کارگردان سینما ادامه می‌دهد: «خود من معتقدم که در حال حاضر صلاح نیست، چهره معصوم (ع) در سینما یا تلویزیون به وسیله یک هنرمند بازی شود، زیرا هرچه باشد، برخی حر‌یم‌هایی‌ وجود دارد و هرکسی در ذهن خود یک سری تصاویر ذهنی از چهره معصوم (ع) دارد؛ بنابراین چه بسا نشان‌دادن و مجسم‌کردن آن درست درنیاید و در باورهای مخاطبان و معتقدان به معصومین (ع) خدشه وارد کند. اگر به اختیار من باشد، من جرئت نمی‌کنم، چنین کاری را انجام دهم؛ چراکه ممکن است بعد از این کار، بازیگر نقش معصوم (ع) در فیلمی سطحی و مبتذل بازی کند که باعث شود، شأن و مقام امام (ع) شکسته شود.»

وی در پاسخ به این سؤال که آیا با نگاه منفی به قدرت هنرمندان در ارائه تصویر مناسب از معصومین (ع)، می‌توانیم از این کار صرف نظر کنیم، می‌گوید: «بازیگرانی که در نقش ائمه (ع) ظاهر می‌شوند، بعدها نقش‌های دیگر را نیز ایفا می‌کنند که این مسئله خلل و تشتت در باور مردم ایجاد می‌شود و این شرط اساسی و مهمی است که امام راحل (ره) فرمودند؛ البته شاید بتوان با تمهیداتی در این‌باره اقدام کرد؛ با این‌حال حرمت و حلیت آن را مراجع باید تشخیص دهند.»

شورجه درباره نشان‌دادن چهره پیامبران دیگر معتقد است، حریم به نمایش درآوردن چهره پیامبران در سینمای کشورهای دیگر شکسته شده است و به هرحال این کار انجام شده و منعی هم از جانب علما و مراجع دیده نشده است؛ زیرا شیعه اعتقادی ندارد که چهره پیامبران (ع) نشان داده نشود. بر همین اساس ما نیز مانند بقیه عمل می‌کنیم و البته سعی می‌کنیم که تصویر خوبی نشان دهیم؛ نه مثل پاره‌ای از فیلم‌های غربی قصد تخریب پیامبران (ع) یا زیر سؤال‌بردن آنها را داشته باشیم.»

علی‌اکبری: نشان‌دادن چهره امام (ع) بحث سینمایی است نه اعتقادی

محسن علی‌اکبری که تهیه‌کنندگی سریال‌های «مریم مقدس» و «اصحاب کهف» را برعهده داشته است و در کارنامه نیز پروژه‌های به سرانجام نرسیده «امام حسین (ع)» و «ابوطالب» را دارد، معتقد است سینماگر دوست دارد، چهره ائمه (ع) را در فیلم به تصویر بکشد؛ زیرا تأثیرگذاری آن بیشتر خواهد شد.

وی البته اظهار می‌کند که نزدیک‌شدن به باور ۲۵۰ میلیون شیعه در سطح جهان کار پیچیده‌ای است؛ زیرا هر شیعه با باور قلبی خودش به امامان (ع) اعتقاد دارد که این امر نمی‌تواند جنبه ظاهری پیدا کند و بنابراین رسیدن به یک تصویر واحد از ائمه (ع) و نمایش آن، همچنان‌ نشدنی است و باید از تروکاژهای نور استفاده کرد.

علی‌اکبری می‌گوید: «البته من با این روش اصلاً موافق نیستم و دوست دارم امام (ع) را در فیلم ببنیم؛ زیرا در اینجا بحث فیلمسازی مطرح است و اینکه برای تأثیرگذاری بیشتر باید دیده شود؛ اما در شرایط کنونی مخاطبان پذیرفته‌اند که امام (ع) را در کارها به صورت یک نور ببینند؛ اگرچه به نظر منِ متخصص این کار غلط است.»

وی به بازی آنتونی کوئین به نقش حمزه در فیلم «الرساله عقاد» اشاره می‌کند و تصریح می‌کند که بازی‌ای که چهره حمزه می‌کند، می‌تواند بر رفتار و گفتار و عملکرد برخی اقشار جامعه تأثیرگذار باشد؛ همچنان‌که برخی در زمان پخش هرچند به مزاح، می‌گفتند، عموی پیامبر (ص)، آنتونی کوئین! یعنی بازی خوب و انتخاب درست چهره، تأثیر گذاشته و توانسته است، اتفاقی را در مخاطب ایجاد کند.

باید نشان داده شوند اما راهکار آن را نمی‌دانم

علی‌اکبری تأکید می‌کند، باید به دنبال اتفاقاتی از این دست در سینما و چهره‌پردازی از ائمه (ع) باشیم؛ اما متأسفانه در ایران، هنرمندان پس از ایفای نقش معصوم، تعهدی برای خود احساس نمی‌کنند و در نقش‌های دیگر که گاه پیش پا افتاده هستند نیز بازی می‌کنند که این کار غلط است و مخاطب را اذیت و تولیدکنندگان را نیز پشیمان می‌کند.

وی همچنین به پذیرش تصویرسازی از ائمه (ع) از سوی مخاطبان اشاره می‌کند و می‌گوید: «به تصویر درآوردن چهره ائمه (ع) پیش‌زمینه‌های زیادی می‌خواهد. پروژه‌های مختلفی باید اجرا شود و تجربه‌های مختلف در صحبت با مردم بیان شود که مقصود از این کار تنها فیلمسازی است و این‌طور نیست که فیلمساز بخواهد تعیین تکلیف کند که فلان امام (ع) به لحاظ فیزیک و ظاهر چگونه است.»
علی‌اکبری تأکید می‌کند که اگر زمینه‌سازی چنین کاری انجام شود، می‌تواند در طولانی‌مدت جواب بدهد.

وی اضافه می‌کند که برای تصویر کردن ائمه (ع)، انتخاب بازیگر بسیار مهم است؛ زیرا وقتی کسی نقش معصوم (ع) را بازی می‌کند و پس از آن سراغ کارها یا نقش‌های دیگر می‌رود، به نوعی قداست ایشان را در ذهن مخاطب خدشه‌دار می‌کند.

تهیه‌کننده «مریم مقدس» توضیح می‌دهد: «امامان (ع) در قلب‌ها نقش بسته‌اند و نشان‌دادن ایشان بسیار سخت است؛ اگرچه همچنان معتقدم که باید نشان داده شوند، راهکار آن را نمی‌دانم و اتفاقاً بر روی این مسئله زیاد فکر کرده‌ام. به نظرم اگر یک نفر تنها این نقش را در طول زندگی بازی کند و تغییر شغل دهد، شاید مسئله ‌حل‌شدنی‌تر شود.»

وی با اشاره به بحث نبود موضوعیت قبح تصویرسازی از چهره پیامبران (ع) توضیح می‌دهد که تصویرکردن این پیامبران به دلیل آنکه از جانب سینماگران مسیحی و یهودی بوده است، برای طرفداران آنها ‌عادی شده است؛ همچنان‌که فیلم ده فرمان در ۱۹۵۴ میلادی ساخته شد و حضرت موسی (ع) را به نمایش درآورد یا حضرت مسیح (ع) را در سینما در بیش از بیست مدل و با تیپیکال‌های متعدد دیده‌ شده است.

علی‌اکبری ادامه می‌دهد: «در اسلام چنین کاری با پیامبر (ص) و امامان (ع) نشده است؛ زیرا بیشتر از آنکه موانع و محدودیت‌ها مطرح باشد، ‌شاید دلی است. در میان مسلمانان و به‌ویژه شیعه، حرمت و قداست خاصی نسبت به ائمه (ع) وجود دارد؛ مثلاً می‌بینیم که در ایام محرم، حال و هوای خاصی بر شیعیان حاکم است که این شور و حال در هیچ دین دیگری نیست؛ هرچند که بحث و محور اصلی همه ادیان خدای یگانه و توحید است.»

وی همچنین درباره تعامل هنرمندان و علما بر سر رفع این مسئله معتقد است که در این زمان مراجع دینی باید کاری کنند و با توجه به فضای مجازی که در تمام دنیا و در کشور ما در حال اتفاق است، نظر به‌روزی صادر کنند.

علی‌اکبری یادآوری می‌کند که هنرمندان دوست دارند، ائمه (ع) را نمایش دهند؛ اما باید آن راهکار را پیدا کرد و این کار ما نیست. کار علما و مراجع است و می‌افزاید: «به نظرم در چنین فضایی مراجع باید کمی بیشتر تأمل داشته باشند و راهکاری پیدا کنند و آن را به هنرمندان نشان دهند.»

محمود فلاح:استفاده از تکنیک‌های کامپیوتری پاسخگو نیست

محمود فلاح، تهیه کننده،‌ در حال حاضر مشغول پروژه «مختارنامه» به کارگردانی داوود میرباقری است.
وی به میزان کمّی نقش ائمه (ع) در سریال‌ها و فیلم‌های مرتبط با ایشان اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر امامان معصوم (ع) در کاری نقش اول را داشته باشند، نمی‌توانیم همه‌اش چهره را به صورت نور و نامشخص نمایش دهیم، خوب و عالی درنخواهد آمد. در نقش‌های اول باید تصمیمی برای نمایش چهره گرفته شود؛ مگر اینکه نقش‌ها به صورت حاشیه‌ای کار شوند.»

فلاح توضیح می‌دهد، اگر شخصیتی که نقش اصلی است و مخاطب به‌طور مرتب با آن سروکار دارد، همواره به وسیله نور یا سیستم‌های کامپیوتری نشان داده شود و چهره، معلوم نباشد، خوشایند نیست و درباره راهکار آن نیز می‌گوید: «باید راه حلی پیدا شود که چهره نمایش داده شود و آقایان علما باید درباره این موضوع تصمیم بگیرند و تصمیماتی که می‌گیرند با نقش متناسب باشد.»
وی ادامه می‌دهد: «هنرمندان مایل‌اند چهره امامان (ع) را نشان دهند و اتفاقی که اکنون در فیلم‌ها و سریال‌هایی با محوریت ائمه معصوم (ع) رخ می‌دهد، به دلیل تصمیمی است که آقایان علما صادر کرده‌اند.»

فلاح درباره چگونگی نمایش امامان (ع) در سریال‌هایی که تاکنون ساخته شده است، می‌گوید: «در نهایت وقتی فیلمساز ناچار باشد، چهره و فیزیک معصوم (ع) را نشان ندهد، از تکنیک‌هایی استفاده می‌کند؛ اما این شیوه‌ها فقط برای دفعات محدودی می‌تواند پاسخگو باشد و اگر بیننده بخواهد به صورت مستمر چنین وضعیتی را ببیند، شاید نتواند با آن ارتباط درستی برقرار کند.»