آرمان هیأت - بازاری كه رنگ و بوی «هیئت» دارد

بازار سی‌دی فروش‌ها، گرم‌تر از کتاب‌فروشی‌ها

جلال بیطرفان: در حدود دویست متر بعد از حرم حضرت معصومه (س) روبه‌روی مرقد و کتابخانه بزرگ آیت‌الله نجفی (ره) پاساژ قدس واقع شده است. بیشتر مردم قم این پاساژ را به نام محل فروش «لوازم‌التحریر» می‌شناسند؛ ولی جالب اینکه، این مکان در شهرهای مختلف کشور بیشتر به نام مرکز فروش «محصولات مذهبی» شناخته شده است.

بیشتر سی‌دی‌های معروف مداحی و یا مستندهایی كه رویكرد دینی دارند و یا به مباحث مختلف در حوزه‌های مذهبی می‌پردازند، مانند سی‌دی «شعبده شیطان» -كه به بیان انحرافات مذهبی و طرح خرافات و ادعاهای بی‌پایه مدعیان دروغین می‌پردازد- برای اولین بار از این مكان در سراسر كشور توزیع شده است.

بیشترین تصویری که قبل از ورود به این پاساژ به چشم می‌خورد، حضور گسترده فروشندگان سی‌دی و کتاب است که در كنار یك پیرمرد واكسی كه به گفته فروشندگان، گویا سرقفلی! كنار پاساژ را در اختیار دارد، مشغول كسب و كار هستند.

پاساژ قدس دارای ۲ ورودی است که به فاصله کمتر از ۵۰ متر از یکدیگر قرار دارند. از حدفاصل میان دو در، می‌توان به طبقات مختلف و زیرزمین رفت‌وآمد کرد.

وقتی به پاساژ قدس وارد می‌شویم، بسیاری از مردم برای تهیه وسایل کامپیوتر و انواع و اقسام نرم‌افزارهای موجود به طبقات بالا، عده‌ای به‌ویژه جوانان برای خرید لوازم‌التحریر و به‌ویژه کتاب‌های کمک درسی به طبقات مختلف و زیر همکف می‌روند. طبقه زیرزمین این پاساژ نیز ویژه محصولات فرهنگی و مذهبی است. با توجه به هدفی كه از تهیه گزارش داریم، به طرف طبقه زیرزمین روانه می‌شویم.

بازار سی‌دی‌فروش‌ها، گرم‌تر از كتاب‌فروش‌ها
وقتی به طبقه زیرزمین می‌رسیم، در نگاه اول، جعبه‌هایی که در کنار دیوارها و مغازه‌ها برای ارسال به نقاط مختلف کشور بسته‌بندی شده است، خودنمایی می‌كند. در بعضی از مغازه‌های موجود در زیرزمین این پاساژ، تنها کتاب‌ فروخته می‌شود که در بین آنها کتاب‌های مذهبی مانند کتاب‌های شعر، مقاتل، کتاب‌های مداحی و ... به چشم می‌خورد.

تعدادی از مغازه‌ها فقط مخصوص فروش سی‌دی‌های مختلف به‌ویژه سی‌دی‌های سخنرانی و مداحی هستند که بازار این مغازه‌ها از دیگران گرم‌تر است و نرم‌افزارهای زیادی نیز در این مغازه‌ها دیده می‌شود. بقیه مغازه‌ها نیز مخصوص فروش لباس‌های مشكی، پرچم‌های منقش به نام ائمه اطهار (ع)، تابلوها، مُهر و تسبیح و سایر وسایل عزاداری است.

درحالی‌كه فضای پاساژ آكنده از نوای مداحی است، به یک مغازه وارد می‌شویم و با جوانی در حدود سی‌ساله که در حال صحبت با مشتری‌اش است، گفت‌وگو می‌کنیم. بعد از اینکه با هم آشنا می‌شویم و از علت حضور ما آگاه می‌شود، برای گفت‌وگو و به‌دست آوردن اطلاعات جامع‌تر، آقای خدابنده را که یکی از اعضای هیئت امنای پاساژ قدس و از قدیمی‌ترین فروشندگان کتاب است به ما معرفی می‌كند.

گرانی، دلیل تمایل مردم به سی‌دی
مغازه آقای خدابنده در کنار پله‌های ورودی است. مغازه‌ای در حدود سی‌متری که جز یک راهروی یک متری برای رفت‌وآمد، بقیه فضا انباشته از کتاب‌های متنوع است.

خدابنده كه در حدود پنجاه سال از عمرش گذشته است، مانند یك جوان در جنب‌وجوش برای ارسال مرسولات پستی به شمال کشور است و از ما درخواست می‌كند، چند دقیقه منتظر بمانیم تا بعد از ارسال مرسولات خود، با ما گفت‌وگو کند.

بعد از چند دقیقه انتظار به شوخی می‌گوید برای مصاحبه با من پول كه نمی‌خواهید؟ بنده‌ خدا، آقای خدابنده! شاید فكر می‌كند می‌خواهیم از او رپرتاژ آگهی بگیریم! آقای خدابنده اشاره می‌كند، افزون بر طبقه پایین این پاساژ، بیشتر کتاب‌فروشی‌های طبقه بالا هم مذهبی هستند. او با مثبت ارزیابی‌كردن وضعیت فروش كتاب‌های مذهبی در این پاساژ، تنوع كتاب‌ها و میزان استقبال بالای مردم به‌ویژه جوانان را كه از فضای مذهبی حاكم بر شهر قم ناشی می‌شود، دلیل این وضعیت مثبت بیان می‌كند.
خدابنده درباره فروش محصولات مذهبی در ایام مختلف سال می‌گوید: «طبیعی است كه در مناسبت‌های مذهبی، تولدها و اعیاد، بیشترین فروش را داشته باشیم. در ماه محرم هم کتاب‌هایی كه در آنها به زندگی اباعبدالله الحسین (ع) و اصحاب ایشان در قالب داستان‌، اشعار و ... پرداخته می‌شود، بیشتر فروش می‌رود. در ماه رمضان نیز وضعیت خوبی حاكم است و كتاب‌های ادعیه به‌ویژه مفاتیح از فروش خوبی برخوردار است.»

عضو هیئت امنای پاساژ قدس قم، نرخ بالای تورم در جامعه را در كمیت و كیفیت فروش محصولات مذهبی بسیار تأثیرگذار می‌داند و تأكید می‌كند: «با افزایش نرخ تورم، میزان فروش محصولات کم‌ شده است و ذائقه مردم نیز از کتاب به سمت سی‌دی، به دلیل پایین‌تر بودن قیمت و تنوع بیشتر آن، سوق پیدا کرده است.»

از او می‌پرسم، برخورد شما با کسانی که توانایی خرید اقلام مذهبی برای هیئات را ندارند، چگونه است؟ در پاسخ با نگاهی كه ملایمت در آن دیده می‌شود، اظهار می‌دارد: «تا آنجا که امکان دارد به این عده تخفیف می‌دهم؛ یعنی تا حدی که ضربه‌ای به ما نرسد، از سود خودمان می‌گذریم و تخفیف می‌دهیم.»

خدابنده، علت اشتغال به کتابفروشی، آن‌هم با موضوع مذهبی را علاقه وافرش به این حرفه می‌داند؛ ولی در همان حال، بعید می‌داند فرزندانش شغل وی را ادامه دهند.

معنویت كار خوب است، مادیات آن نه!
در انتهای پاساژ مغازه‌ای در حدود ۱۰متری به نام «صوت ‌الحیدر» است که مخصوص نوار و سی‌دی‌های مذهبی است. این مغازه هم به جز دو متری که مخصوص رفت‌وآمد است، مملو از سی‌دی بود. روی دیوارها هم عکس‌های فراوان و متنوعی از مداحان و منبری‌های معروف كشور به چشم می‌خورد. ژست‌ها و به قول امروزی‌ها، فیگورهای بعضی از آنها در زمان مداحی بسیار جالب به نظر می‌رسد.

آقای جانبازی، مسئول مؤسسه فرهنگی «صوت ‌الحیدر» كه جوانی در حدود سی‌وپنج ساله است، می‌گوید: «میزان فروش محصولات مذهبی تا سال ۸۴ خوب بود؛ ولی بعد از آن به دلیل تورم اوضاع نامناسب شد.» به گفته وی، البته این مسئله بدین معنا نیست كه فعالیت مردم در عرصه‌های مذهبی كاهش یافته است، بلكه حتی فعالیت جوانان در کارهای مذهبی نسبت به سال‌های گذشته بیشتر شده است و مصادیق فراوان آن را می‌توان در جامعه به‌ویژه در مناسبت‌های مذهبی اعم از شادی و عزا مشاهده كرد.

جانبازی، علت روی‌آوردن به این شغل را علاقه شخصی خود بیان می‌كند و درحالی‌كه برق چشمانش را می‌توان مشاهده كرد، با لحن دلنشینی می‌گوید: «این کار از لحاظ مادی زیاد مناسب نیست؛ اما برای آخرت عالی است؛ از این‌روست كه همچنان تمایل دارم، این حرفه را ادامه دهم.»

او می‌گوید که توان این را ندارد به هیئت‌های مذهبی و کسانی که توان مالی خرید اقلام مذهبی عزاداری را ندارند، کمک کند یا تخفیف دهد؛ چون این كار سود چندانی برای او ندارد؛ با وجود این وی ادعا می‌كند که اگر كسی تنها حقوق او را تأمین كند، حاضر است به‌صورت رایگان به مردم برای انجام فعالیت‌های مذهبی خدمات ارائه كند.

صدای خوب؛ پرطرفدارتر از محتوا
در کنار همین مغازه، مؤسسه «صوت ‌الرحمن» قرار دارد که در آن به‌جز محصولات مذهبی، محصولات فرهنگی دیگر نیز به فروش می‌رسد. آقای میرصانع، مسئول مؤسسه فرهنگی «صوت ‌الرحمن» جوانی در حدود سی‌ساله و خوش‌صحبت است كه پدر و برادرش طلبه‌اند و به دلیل علاقه، به این کار روی آورده است.

وقتی دلیل فروش محصولات غیر مذهبی در كنار محصولات فرهنگی را از او پرسیدم، در پاسخ گفت: «به‌گونه‌ای همه اینها به هم ربط دارند؛ به بچه نمی‌شود گفت دائماً قرآن بخوان؛ باید از طریق سی‌دی‌هایی کودکانه، آنها را تشویق کنیم. مهم هدف است كه نزدیك‌شدن به خدا و گسترش مفاهیم اخلاقی در جامعه است و این هدف را می‌توان به شكل‌های مختلف و متنوع در جامعه محقق كرد.»

مسئول مؤسسه «صوت ‌الرحمن»، رویکرد مردم را بیشتر به سوی کالا‌های مذهبی تزیینی مانند تابلو می‌داند و می‌گوید: «بسیاری، بیشتر از آنكه به کیفیت محصول توجه كنند، به دنبال مارک خاصی هستند و توضیحات ما به دلیل شنیده‌هایی كه در ذهن آنها مثل یك حقیقت نقش بسته است، تأثیری ندارد و در نهایت، جنس مدنظر خود را می‌خواهند.»

میرصانع که انگار منتظر کسی است تا بتواند، درباره کار خود با او درددل کند، با تمام وجود با ما صحبت می‌کرد، مثال‌های مختلف می‌آورد و حدیث و روایت در تأیید گفته‌های خود نقل می‌كند. می‌گوید: «مردم دنبال راحتی‌اند؛ چون سی‌دی یك وسیله شنیداری و دیداری است، بیشتر خریداری می‌شود تا کتاب که باید در آن غور و اندیشه کرد و به تأمل و در نظر گرفتن زمان اختصاصی و بیشتری نیاز دارد.»
این فروشنده محصولات فرهنگی با اشاره به اینكه در مغازه خود، بیشتر، محصولاتِ مراکز دیگر را توزیع می‌کند، نسبت به آینده شغلی خود تردید دارد و می‌گوید: «متأسفانه هر سال، رکود بیشتر می‌شود.

قبل از سال ۸۶ مخاطبان و نهادهای خاصی مثل ارگان‌های مذهبی و طلاب بیشتر دنبال چنین محصولاتی بودند؛ اما اکنون با وجود اینكه به نظر می‌رسد، طیف گسترده‌تری دنبال این‌گونه محصولات هستند؛ اما متأسفانه به دلیل نرخ بالای تورم، بیشتر علاقه‌مندان به تهیه محصولات مذهبی، قادر نیستند، خرید کنند.» او می‌افزاید: «بسیاری از اوقات علاقه‌مندانی كه مشخص است، هیئت كوچكی دارند و یا برای مراسم عزاداری در خانه خود به دنبال بعضی از اقلام مذهبی می‌گردند، به دلیل قیمت‌های بالایی كه البته اجتناب‌ناپذیر است، ناامید و دست خالی برمی‌گردند.»

تأثیر مداحان جدید در افزایش علاقه‌مندان به محصولات مذهبی
در این پاساژ تعدادی مغازه به نام «نشاط» وجود دارد که کار پخش انواع محصولات فرهنگی را به عهده دارند؛ به طبقه دوم رفتیم؛ جایی که یکی از مغازه‌های نشاط وجود دارد. این مغازه در حدود ۳۰ متری مرکز پخش انواع سی‌دی‌های مذهبی است.

مسئول این مغازه،‌ آقای حسین‌پور است كه به گفته خودش، خانواده‌اش نیز در این زمینه فعالیت می‌کنند. حسین‌پور جوانی است ترک‌زبان، در حدود سی‌وپنج ساله و خوش‌صحبت؛ زمان ورود ما به مغازه، در حال خارج‌‌شدن بود که منصرف شد و به گفت‌وگو با ما پرداخت. وی علت ورود به این شغل را «علاقه» و «مشورت با دوستان» بیان می‌كند.

این فروشنده محصولات فرهنگی، وضعیت کاری خود را در گذشته، «عالی» و در حال حاضر با وجود این همه فروشنده سی‌دی، «خوب» توصیف می‌كند. حسین‌پور میزان فروش محصولات را در ماه‌های محرم و صفر مطلوب ارزیابی می‌کند و درباره نوع محصولات فروش‌رفته در تمام طول سال می‌گوید: «سی‌دی‌های سخنرانی قبل از ماه‌های محرم، صفر و رمضان و مجموعه‌های مداحی در ماه‌های رمضان و محرم بیشترین فروش را دارد؛ ولی به‌طور كلی، سی‌دی‌های مداحی در مقایسه با سایر اقلام مذهبی فروش بیشتری دارد.»

به گفته وی، در چند سال اخیر حجم فروش سی‌دی‌های مداحان نسبت به سخنرانان مذهبی به‌صورت چشمگیری افزایش یافته است. وی می‌گوید که پیش‌ترها، قشری خاص مانند طلبه‌ها و بسیجی‌‌ها برای خرید می‌آمدند؛ ولی بعد از ظهور مداحانی مثل مرحوم سیدجواد ذاکر، نوجوانان و جوانان و کسانی که به‌ظاهر، علایق مذهبی كمتری نیز داشتند، به جمع خریداران اضافه شدند.
این فروشنده مذهبی با بیان اینکه بیشتر محصولات ارائه‌شده مذهبی در این مغازه، تولیدِ خود وی است، برعکس بسیاری از کسانی كه با آنها گفت‌وگو كردیم، آینده کاری خود را چه از نظر مادی و چه از نظر معنوی، «بسیار خوب» ارزیابی می‌كند.

حسین‌پور بزرگ‌ترین مشکل کار خود را اختلاف با سازمان تعزیرات حكومتی درباره قیمت‌گذاری‌ها می‌داند و تصریح می‌كند: «سخت‌گیری‌های سازمان تعزیرات حكومتی به‌تازگی بسیار زیاد شده است. آنها می‌گویند چرا قیمت را زیادتر می‌كنید؟ از دید آنها، ما باید تنها ۱۲ درصد سود كنیم؛ ولی اگر بخواهیم بر اساس نظر آنها کار کنیم، اجاره مغازه‌مان هم در نمی‌آید.»

تخفیف می‌دهیم تا حدی كه بتوانیم
در همان طبقه مؤسسه نشاط و در ورودی پاساژ قدس، کتابفروشی «موسوی» قرار دارد. آقای موسوی، طلبه‌ای است پنجاه ساله و جدی كه عضو هیئت امنای پاساژ نیز بوده است و چندین سال است در زمینه فروش کتاب‌های مذهبی فعالیت دارد. فعالیت وی بیشتر در زمینه کتاب‌های حوزوی و مذهبی اعم از کتاب‌های تاریخی، مفاتیح، مداحی و کتاب‌های ادبی است. وی میزان فروش کتاب‌های منبری و مداحی را قبل از ماه‌های محرم و رمضان بیشتر می‌داند؛ ولی تأكید می‌كند، به‌طور كلی، از آنجایی كه قیمت کتاب با افزایش نرخ تورم بیشتر می‌شود، به تبع آن استقبال مردم نیز از خرید كتاب کمتر می‌شود.

این کتابفروش، نوعِ همکاری با هیئات را خوب می‌داند و تصریح می‌كند: «تا جایی که امکان دارد و در حد توانمان به هیئات و کسانی که توان خرید بالایی ندارند، کمک می‌کنیم و تخفیف می‌دهیم تا ما هم در ثواب آنها سهیم باشیم.» موسوی به‌رغم اینكه رویکرد مردم را نسبت به کتاب‌های مذهبی «خوب» توصیف می‌كند، در همان حال تأكید می‌كند، استقبال مردم از سی‌دی‌های مذهبی به‌ویژه مداحی‌ها بیشتر است.

وی از «علاقه» به منزله مهم‌ترین دلیل خود برای انتخاب این شغل نام می‌برد؛ ولی بعید می‌داند، فرزندانش تمایلی برای ورود به این عرصه و ادامه‌دادن كار وی داشته باشند.

از مجموع گفت‌وگو با فروشندگان پاساژ قدس كه به تعدادی از آنها در این گزارش اشاره شد و براساس صحبت با خریدارانی که به این مکان رفت‌وآمد می‌کردند، می‌توان چنین نتیجه‌گیری كرد؛ هرچند استقبال مردم به‌ویژه جوانان از محصولات متنوع مذهبی در چند سال اخیر خوب ارزیابی می‌شود، به دلیل بالارفتن نرخ تورم و كاهش قدرت خرید مردم، بسیاری از فعالان این عرصه نسبت به تداوم فعالیت خود چشم‌انداز روشنی ندارند و با دیده تردید به آینده این شغل می‌نگرند.

نكته مهم دیگری كه از رهگذر عبور در این پاساژ به ذهن خطور می‌كند، نبود نظارت بر محصولات مذهبی به‌ویژه محصولات سمعی‌-بصری است. گفته‌ها و یا مسائلی در بعضی از سی‌دی‌های مداحی، حتی از زبان بسیاری از مداحان معروف شنیده و در فضای پاساژ پخش می‌شود كه در سندیت آن تردید جدی وجود دارد و بیان آنها دور از شأن ائمه اطهار (ع) است.