آرمان هیأت - قدم‌های اولیه پروژه‌ای مردم‌شناسانه

گروه مردم‌شناسی: موزه مردم‌شناسی محرم تبریز یکی از نمونه‌های اولیه از مجموعه آثار مرتبط با مناسک سوگواری حسینی در کشور و شاید بزرگ‌ترین این مجموعه‌ها در جهان باشد. موزه مردم‌شناسی محرم در بنایی که در گذشته و نیز امروز به مثابه منزل-حسینیه شناخته شده بوده است، شماری از عناصر مادی مرتبط با عزاداری امام حسین (ع) را در بخشی از حوزه فرهنگی شمال غرب کشور شامل می‌شود.

موزه مردم‌شناسی محرم در منزل اجدادی مرحوم پروفسور صحتی،‌ نخبه ایرانی ساکن آلمان تأسیس شده است. منزل مرحوم صحتی یکی از نمونه‌های زیبای معماری و خانه‌سازی شهر تبریز در اواخر دوران قاجار است که قدمتی بیش از یک قرن دارد. این بنای سه طبقه‌ای در تمام حیاتِ کم‌وبیش یک قرنی خود، در همه طبقات و در اوقات خاص عزاداری،‌ به مثابه مکانی برای برقراری مجالس عزاداری استفاده می‌شد.

این بنای تاریخی در سال ۱۳۷۴ به سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی اهدا شد تا برای فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی استفاده شود، مشروط به اینکه همواره در بخشی از آن، مراسم سوگواری شهادت امام حسین (ع) برگزار گردد.

پس از تحویل این منزل مسکونی، اداره میراث فرهنگی شهرستان تبریز، مرمت و بهسازی این بنا را بر عهده گرفت که این کار در سال ۱۳۸۶ به پایان رسید. پیش از این، این بنا در سال ۱۳۷۸ با شماره ۲۳۳۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده بود.

از سوی دیگر از سال ۱۳۸۴ کارشناس مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی استان، خرید و جمع‌آوری آثار و عناصر مربوط به مناسک سوگواری حسینی را آغاز کرده بود. عملیات خرید و جمع‌آوری این آثار، محدوده سرزمین استان آذربایجان شرقی، اعم از شهرهای بزرگ و روستاهای دوردست، را شامل می‌شد که دو سال به طول انجامید.

در نهایت در نوزدهم بهمن سال ۱۳۸۷ «موزه مردم‌شناسی محرم» تبریز در منزل مرحوم صحتی و در فضایی به مساحت ۵۴۰ متر مربع به‌طور رسمی افتتاح شد و زیرزمین بنا، حسب وصیت، به منزله حسینیه به هیئت‌های عزادار تحویل شد.

موزه مردم‌شناسی محرم تبریز در خیابان شهید مطهری، انتهای خیابان راسته، نبش ایستگاه آتش‌نشانی، داخل کوچه شهید احمد گوگانی، پلاک ۲۲ قرار گرفته است.۱

مهندس تراب محمدی، مدیریت کنونی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان شرقی، انگیزه ایجاد این موزه را «رونق‌بخشیدن به آنها، جلوگیری از نابودی و از بین رفتن یک سری وسایل قدیمی عزاداری که از صدها سال قبل و به‌طور خاص از زمان صفویه در دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری حسینی به کار ‌رفته است و همچنین جلوگیری از به فراموشی سپرده‌شدن یا از بین رفتن نوحه‌ها و اشعار مربوط به اهل بیت (ع) که معمولاً در کتب خطی از شعرای قدیمی باقی مانده است» می‌داند و درباره مراحل شکل‌گیری این موزه می‌گوید: «وسایل مربوط به دسته‌ها و هیئات عزاداری حسینی را از شهرها و روستاهای مختلف استان جمع‌آوری کردیم.

همچنین کتاب‌های نوحه و بسیاری از وسایلی را كه نذر حضرت اباعبدالله الحسین (ع) شده است و در هیئت‌ها و یا دسته‌های عزاداری، دیگر از آنها استفاده‌ای نمی‌شد و با وسایل جدید جایگزین شده بودند، جمع‌آوری كردیم ... ما به این علت برای جمع‌آوری وسایل قدیمی اقدام كردیم كه بسیاری از این وسایل در معرض نابودی قرار داشتند...»‌

وی همچنین می‌افزاید: «خانه را مرمت کردیم و وسایل مربوط به دسته‌ها و هیئات عزاداری حسینی را از شهرها و روستاهای مختلف استان جمع‌آوری کردیم. همچنین کتاب‌های نوحه و بسیاری از وسایلی را كه نذر حضرت اباعبدالله الحسین (ع) شده است و در هیئت‌ها یا دسته‌های عزاداری، دیگر از آنها استفاده‌ای نمی‌شد و با وسایل جدید جایگزین شده بودند، جمع‌آوری كردیم.»

مهندس محمدی درباره اهداف این موزه می‌گوید: «بحث اصلی ما در این موزه، بحث معنوی و حفظ آیین‌ها و سنت‌هاست تا آنها را زنده نگه داریم؛ به همین علت یك حسینیه نیز در طبقۀ زیرین این موزه در نظر گرفته‌ایم كه همیشه آماده برگزاری مجالس عزاداری هیئت‌های حسینی و پذیرایی از دوستداران اهل بیت (ع) است تا آنها بتوانند در مناسبت‌های مختلف مذهبی برای عزاداری و حفظ شعائر اسلامی فعالیت کنند ...

ما هم خواستیم تا با موزه‌ای‌كردن ابزار و وسایل مرتبط با این مسئله و جمع‌آوری وسایلی كه مرتبط با عاشوراست، به نسل جوان در شناخت هرچه بیشتر شعائر اسلامی كمك و زمینه را برای گسترش هرچه بیشتر فرهنگ عاشورا فراهم كنیم؛ چون اصالت ما در زنده نگه‌داشتن آیین‌ها و سنت‌های قدیمی ماست.»

گرچه این موزه در حال حاضر با مدیریت مستقیم سازمان میراث فرهنگی استان اداره می‌شود، مهندس محمدی از علاقه‌مندی این سازمان برای همکاری با هیئات مردمی در اداره موزه سخن می‌گوید: «ما از مجموع دسته‌ها و هیئات حسینی استان آذربایجان شرقی هم دعوت كردیم و آنها نیز از موزه بازدید كردند و همین‌جا اعلام می‌کنیم، آماده‌ایم تا در صورتی كه آنها مشتاق باشند، مدیریت و اداره این موزه را به صورت هیئت امنایی به آنها تحویل ‌دهیم.»

وی درباره کارکردهای ایده‌آل این موزه نیز چنین توضیح‌ می‌دهد: «یكی از كاركردهای این موزه می‌تواند به نمایش گذاشتن آیین‌ها، سنت‌ها و ایجاد شرایطی برای مقایسه رسوم مختلف در نزد مخاطبان و بازدیدكنندگان باشد.

در ضمن این برنامه را هم داریم که در حسینیه‌ای كه در زیر موزه قرار دارد، برنامه‌های سخنرانی علما و استادان حوزه و دانشگاه را دربارۀ فرهنگ غنی عاشورا و آشنایی بیشتر با آموزه‌های اهل بیت (ع) برگزار كنیم.» (هدف ... ۱۳۸۸: ۲۳-۲۲)

در این موزه آثار متنوعی از انواع طوق، علم، پرچم، گهواره‌های كوچك نذری، شمع و چراغ، ظروف مسی و برنجی، انواع زنجیر مورد استفاده در مراسم عزاداری،‌ اقسام پنجه‌های برنجی و مسی، علم‌های پارچه‌ای، ظروف پذیرایی در ماه محرم تا پرده نقاشی رنگ و روغن از واقعه کربلا با قدمت حدود نیم‌قرن و عکس‌هایی از مراسم عزاداری در چهار شهرستان‌ مهم استان آذربایجان شرقی به نمایش درآمده است.

مریم ابوالفتحی، مدیر موزه مردم‌شناسی محرم تبریز، وسایل موجود در این موزه را بیشتر خریداری‌شده و شمار محدودی را نیز اهدایی علاقه‌مندان می‌داند و به این نکته اشاره دارد که علم‌های پارچه‌ای موجود در این موزه بیشتر از مناطق روستایی آذربایجان تهیه شده‌اند.
ایشان قدیم‌ترین اشیایی را که در این موزه قرار دارد، سرطوقی قدیمی که تاریخ ۱۲۴۳ ق. بر آن منقش است و نیز یک ظرف شرب‌خوری می‌داند که همان تاریخ را بر روی خود دارد. وی معتقد است که آن ظرف شربت‌خوری ۱۳ روز جلوی حسینیه‌های تبریز قرار داده می‌شد و عزاداران به تبرک از آن ظرف آب می‌نوشیدند.

ابوالفتحی با بیان اینکه موزه مردم‌شناسی محرم تبریز پذیرای اشیای اهدایی مرتبط با مراسم عزاداری امام حسین (ع) از سوی علاقه‌مندان است، از علاقه خود برای گسترش حوزه فعالیت‌های فرهنگی این موزه خبر می‌دهد و آرزو می‌کند، روزی بتواند شرایط برگزاری مجالس ،‌ برگزاری نمایشگاه‌های موضوعی، گالری‌های نقاشی،‌ ثبت چندرسانه‌ای آواهای سنتی عزاداری، پرده‌خوانی‌های عاشورایی و مستندسازی زندگی پرده‌خوانان آذربایجان شرقی در این موزه فراهم شود.

از ایشان درباره جالب‌ترین شیء این موزه از نظر وی می‌پرسیم و او به «پرده رنگ و روغن واقعه کربلا» اشاره می‌کند و معتقد است این تابلو به تنهایی عناصر زیادی از این واقعه را به یک‌باره در منظر دید بینندگان قرار می‌دهد.

مدیر موزه مردم‌شناسی تبریز با انتقاد از ضعف امکانات اطلاع‌رسانی این موزه، آن را محدود به برخی نقاط فرهنگی شهر تبریز می‌داند و امیدوار است، روزی به کمک صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی بتواند این موزه را به اقشار وسیع‌تری از هم‌وطنان معرفی کند.

به هر صورت باید به این حقیقت اذعان کرد که حتی شمار زیادی از پژوهشگران، استادان و دانشجویانی که می‌توانند از این موزه بهره ببرند نیز از وجود و یا امکانات این موزه بی‌اطلاع‌اند؛ درحالی‌که این موزه می‌تواند، نقش درخشانی در پژوهش‌ها درباره مناسک سوگواری حسینی به طور عام و مناسک سوگواری حسینی در حوزه فرهنگی شمال غرب کشور داشته باشد.

توجه به این نکته نیز لازم است که این موزه می‌تواند از نظر مطالعات مردم‌شناسی به‌ویژه مطالعات تطبیقی در حوزه فرهنگی آناتولی و قفقاز نیز به‌ شکلی مطلوب استفاده شود؛ چنان‌که بورجای آنكر، باستان‌شناس و مدیر موزه دولماباغچای تركیه، پس از بازدید از این موزه، ضمن برشمردن مشتركات موزه زیرنظر مدیریت خود با موزه مردم‌شناسی محرم تبریز تصریح می‌کند: «تطابق این دو موزه از جنبه‌های فرهنگی، نشان‌دهنده نزدیكی فكر و روحیات مردم دو كشور دوست و همسایه است.» (فرهنگ... ۱۳۸۸)

پی‌نوشت:
۱. برای کسب اطلاعات بیشتر و یا بازدید از این موزه می‌توانید با این شماره‌ها تماس بگیرید و یا از این وبلاگ بازدید کنید:
۵۲۳۴۷۳۸-۰۴۱۱، ساعت بازدید ۹ الی ۱۵، http://moharammuseum.blogfa.com

منابع:
«فرهنگ مشتركمان را بیشتر بشناسیم»، جام جم، چهارشنبه ۱۰ تیر ۱۳۸۸
«هدف از تأسیس موزه «محرم» ماندگاری آیین‌های عاشورایی بود»،‌ خیمه، شماره ۵۴، تیرماه ۱۳۸۸