آرمان هیأت - یکی داستان است پر از اشک چشم

بررسی مراحل تأسیس موزه تعزیه در حسینیه اعظم زنجان

سیدحسین میررضی: حسینیۀ اعظم زنجان یکی از مهم‌ترین حسینیه‌های کشور است که به‌ویژه در ایام محرم، برگزاری یکی از بزرگ‌ترین تجمعات سوگوار امام حسین (ع) را در جهان شاهد است.
افزون بر برگزاری مراسم سوگواری، اهدای تعداد زیادی ذبایح حیوانی در قالب نذورات توسط مؤمنین، این مکان را به یکی از بزرگ‌ترین قربانگاه‌های جهان تشیع تبدیل کرده است.

دربارۀ حسینیۀ اعظم زنجان

تاریخ بنای حسینیۀ اعظم زنجان که در حقیقت به منزله مجموعه‌ای فرهنگی-مذهبی، «حسینیه»، «مسجد» و «مدرسه علمیه» را شامل بوده است، به‌درستی مشخص نیست. قدیمی‌ترین سند مکتوبی که به وسیله آن می‌توان اطلاعاتی درباره تاریخ بنای این حسینیه به دست آورد، سند مکتوبی است به مهر «حاج میرزا لطف‌الله شیخ‌الاسلام» و «آخوند ملاکاظم» به تاریخ صفر المظفر ۱۲۹۵ هجری قمری که در زیر وقفنامه، نام دو خَیّر و نیکوکار به ‌نام‌های «حاج میرزا محمد نقی» و «حاج میرزا بابایی» که دو باب دکان را وقف صحیح شرعی کرده‌اند، درج شده است.

در این وقف‌نامه قید شده است که «آخوند ملا علی‌اصغر» روضه‌خوان، در راه جناب ابی عبدالله الحسین (ع) در تکیه حسینیه: «خرج و احسان کند از اول ماه محرم تا دوازدهم محرم هر قسم مصلحت بداند صاحب اختیار است.»

دومین سند مکتوب که با مهر آقایان «سید عبدالرحیم مجتهد» و «آقا سید علی و آقا شیخ ابراهیم» ممهور شده است،‌ شوال ۱۳۲۲ هجری قمری را نشان می‌دهد که کسی به‌ نام «حاج محمد هاشم شریف العلماء»: «وقف صحیح شرعی و حبس مخلد نموده همگی مساحت شش دانگ و یک شعیر و دو ثلث شعیر قریه دهجلال از قراء سجاسرود خمسه را با کافه توابع و ملحقات و مزارع مائیه و دعیه و مراتع و معالف و بسائین و میاه و عیون و انهار و املاک.... و عمارات و محل اکداس و طراقین بر حضرت سیدالشهداء ارواح العالمین له الفدا» تا عواید آن به برخی بناهای مذهبی شهر زنجان از جمله مدرسه و مسجد حسینیه اعظم برسد.

افزون بر آن سنگ‌نوشته‌ای نیز در راهرو و مدخل ورودی مسجد حسینیه بر دیوار وجود دارد که تاریخ ۱۲۶۱ق. را نشان می‌دهد. فراتر از آن، بر روی یکی از اشیای اهدایی به مسجد تاریخ ۱۲۲۱ ق. نیز آمده است.۱

حسینیه اعظم که در جنوب شهر زنجان واقع است، افزون بر مراسم ماه محرم، برخی دیگر از مراسم مربوط به امام حسین (ع) از جمله مراسم ولادت امام حسین (ع) در سوم شعبان هر سال و برخی مراسم دیگر اسلامی همچون آداب دینی ماه مبارک رمضان، قرائت هفتگی ادعیه‌ای چون دعای ندبه، زیارت عاشورا و ... را در خود برگزار می‌کند.

هر سال جمع کثیری از مردم شهر زنجان و نواحی اطراف و فراتر از آن شهرستان‌های دوردست، در مراسم عزاداری که در حسینیه اعظم برگزار می شود، شرکت می‌کنند و جمعیت بسیاری، از داخل و خارج کشور، نذورات خود را بیشتر در قالب ذبایح حیوانی به این حسینیه تقدیم می‌کنند.

در عاشورای سال قبل (۱۳۸۷) حدود دو هزار رأس گوسفند، گاو و شتر به این حسینیه اهدا شد. این ذبایح به کمک حدود دو هزار خادم و فعال دینی،‌ پس از ذبح و پوست‌کنی و معاینه پزشکی، همانند سال‌های گذشته، در بسته‌های نیم‌کیلویی، به منزله تبرک و تحفۀ حسینی، در میان منازل محلات زنجان توزیع شد.

حمام تاریخی حسینیه

مجموعه حسینیه اعظم زنجان، همان‌گونه که مطرح شد، از چند بنا با کاربری‌‌های متفاوت تشکیل شده است که از جمله می‌توان به یک حمام سنتی در میان آن اشاره کرد.

از سال‌ها قبل قرار شد تا با مرمت این حمام، برخی اشیای قدیمی مرتبط با مراسم عزاداری امام حسین (ع) موجود در حسینیه اعظم به اضافه شمار زیادی از این وسایل که در هیئت‌های عزاداری امام حسین (ع) در زنجان موجود است، به همراه اشیایی از این دست که از قدیم در خانواده‌های زنجانی باقی مانده است، به صورت موزه‌ای شامل اشیایی مرتبط با مناسک سوگواری حسینی سامان یابد.

حمام حسینیۀ اعظم یكی از حمام‌های تاریخی در شهر زنجان است كه بنا به كتیبۀ سنگی به‌جامانده، تاریخ اتمام بنای آن به سال ۱۲۹۲ (هـ.ق) می‌رسد. بانی این حمام ملك التجار بوده است.

این حمام تاریخی ۲۳ مرداد‌ ماه سال ۱۳۸۷ به شماره ۲۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و تا چند سال اخیر بهره‌برداری می‌شد كه استفاده مستمر از این بنا، تغییرات سیستم آبرسانی از شكل سنتی به شیوه لوله‌كشی نوین، تغییر نوع سوخت مصرفی، عوامل دیگری چون روشنایی، سبب ایجاد تغییراتی در چهره حمام شده بوده است.

این بنا با مساحت تقریبی ۳۲۰ مترمربع نزدیك كمربندی جنوبی شهر و در كنار مسجد حسینیه واقع شده است كه متأسفانه طی فرآیند توسعه حسینیه اعظم به شكل نامناسبی مدفون شده است. مواد و مصالح به كار رفته در حمام از سنگ، آجر (جوش-معمولی) آهك (به صورت اندود)، ساروج، سفال، كاه و گل و انواع ملات‌های آب بند در سازه دیوارها و طاق و تویزه‌ها بوده و پی از سنگ لاشه و ملات آهك ساخته شده است و دیوارها تركیبی از سنگ و آجر است.

در این طرح اقدامات مختلفی انجام شده است كه برگرداندن بنا به اصالت واقعی خود با حذف الحاقات و بازسازی بخش‌های فرو ریخته، بررسی، خاكبرداری، دست یافتن به اجزا معماری مدفون شده در زیر آوار و اصلاح بخشی از مرمت‌های غیراصولی انجام‌شده طی سال‌های گذشته از جمله احیا حوض ۸ ضلعی وسط سربینه، اجرای اندود در بدنه داخلی، كف‌سازی با آجرهای ختایی، اصلاح كانال ناكش، مرمت طاق و تویزه‌ها و اجرای سكوی آجر فرش در ایوان‌های فضای سربینه از جمله این اقدامات است.

برای اجرای طرح احیا، طراحی درب متناسب با ساختار بنا، نورپردازی و ساخت ویترین اشیا در دست اقدام است و تاكنون ۷۵ میلیون تومان از محل اعتبارات استانی برای انجام این طرح مرمتی، هزینه شده است.۲

موزۀ حسینیه اعظم زنجان

در نیمه دوم سال ۱۳۸۵ «یحیی رحمتی» رئیس وقت سازمان میراث فرهنگ و گردشگری استان زنجان اعلام کرد که مرمت حمام قدیمی این حسینیه تا پایان سال به اتمام می‌رسد و به موزه تبدیل می‌شود.

وی با بیان اینکه اعتبار پیشنهادی برای اجرای این پروژه ۴۰۰ میلیون ریال است از اختصاص ۳۰۰ میلیارد ریال نیز برای تأمین تجهیزات این موزه خبر داد.۳ با وجود این، این اتفاق نه تنها در آن سال، بلکه در سال‌های بعد نیز به وقوع نپیوست.

آقای محمدجواد غم‌پرور، مدیر هیئت امناء حسینیه اعظم زنجان، ضمن انتقاد از به طول انجامیدن مراحل مرمت حمام تاریخی این حسینیه، علت آن را دیوان‌سالاری طولانی و تعویض پیمانکار مسئول مرمت بنا می‌داند.

بنا به اظهار وی، مرمت این بنای تاریخی به هدف ایجاد موزه‌ای مرتبط با مراسم سوگواری حسینی، در سال‌های اخیر نیز با فراز و فرودهایی روبه‌رو بوده است. وی با بیان به اینکه هم‌اکنون حدود ۷۰ درصد کار مرمت پایان یافته است، به تفاهم‌نامه‌ای میان حسینیه‌ اعظم زنجان و سازمان میراث فرهنگی شهرستان زنجان اشاره می‌کند که بر اساس آن بازسازی این حمام بر عهده‌ سازمان میراث فرهنگی و مدیریت آن بر عهده حسینیه اعظم زنجان خواهد بود.

غم‌پرور، با تأکید بر اینکه امید عمدۀ مسئولان حسینیۀ اعظم برای ایجاد موزه‌ای مرتبط با مناسک سوگواری حسینی، بر همکاری مردم استان زنجان و اهدای آن وسایل به موزه حسینیه است، اشیای موجود در حسینیه را در حال حاضر در اندازه‌ای نمی‌داند که بتواند عناصر و اشیای موزه‌ای درخور را فراهم آورد.

امید عمدۀ مسئولان حسینیۀ اعظم برای ایجاد موزه‌ای مرتبط با مناسک سوگواری حسینی بر همکاری مردم استان زنجان و اهدا آن وسایل به موزه حسینیه است.

بنا به اشارۀ وی، مسئولان حسینیه اعظم در حال تدوین آیین‌نامه‌ای هستند که بر اساس آن اشیای اهدایی نفیس مردمی به نام ایشان ثبت و برای همیشه توسط این حسینیه محفوظ بماند و در معرض دید علاقه‌مندان قرار بگیرد. وی برای نامی اولیه، از موزه تعزیه یا موزه عاشورا برای اشاره به این طرح استفاده می‌کند.

در حال حاضر دارایی‌های نفیس حسینیه مرتبط با مناسک سوگواری حسینی ثبت‌ شده است و در حال کارشناسی مردم‌شناختی و موزه‌نگارانه است. در میان اشیای موجود که قابلیت استفاده در موزه حسینیه را دارند، می‌توان به چند علم و علامت که به اعتقاد غم‌پرور متعلق به دوران قاجار است، سماورهای قدیمی، شماری زنجیر و کلاهخود و امثال آن اشاره کرد. بر روی یکی از علم‌های ۵ تیغۀ این حسینیه سال ساخت آن ۱۳۲۳ ق. درج شده است.

امید است مسئولان سازمان میراث فرهنگی استان زنجان با تسریع مرمت حمام قدیمی این حسینیه، گامی عملی در مسیر ایجاد این موزه بردارند تا مسئولان حسینیه بتوانند به صورت عملی اسباب حفظ همیشگی این وسایل نفیس را فراهم آورند.

پی‌نوشت:
۱.http://www.haz.ir
این حسینیه در زنجان، خیابان فردوسی، مسجد حسینیه اعظم زنجان واقع شده است و با تلفن ۳۲۲۳۰۳۰-۰۲۴۱ و پست الکترونیک info@bmhaz.com می‌توان با آن تماس گرفت.
۲. خبرگزاری فارس (farsnews.com)، ۲۴ مرداد ۱۳۸۸، خبر شماره ۸۸۰۵۲۴۰۴۸۶، ساعت ۱۱: ۱۴
۳. خبرگزاری فارس (Farsnews.com)،‌ ۱۹ مهر ۱۳۸۵، شماره خبر ۸۵۰۷۱۹۰۰۶۵، ساعت ۵۶ : ۱۰
۱۲۰۷۳۵۱۸.tif