آرمان هیأت - از مُلك هند تا موزه مَلک

داستان سفر پرچم عزاداری و کتیبه محتشم کاشانی از ایران به هند، اروپا و موزه ملک

گروه مردم‌شناسی: کتابخانه و موزه ملی ملک، واقع در مجموعه باغ ملی، یکی از مراکز مهم فرهنگی شهر تهران است. این کتابخانه و موزه، که هم‌اکنون با وابستگی سازمانی به آستان قدس رضوی، به فعالیت می‌پردازد، یکی از موزه‌های مهم تهران و مراکز اصلی تهیه نسخ خطی در کشور به شمار می‌رود.

محل سابق این کتابخانه در بازار بین‌الحرمین تهران که منزل مسکونی مرحوم حاج آقاحسین ملک بود و در زمینی به وسعت ۱۷۰۰ متر مربع، دارای سه حیاط اندرونی و بیرونی شامل اطاق‌ها و تالارهایی بنا شده بود که قدمت بنای آن به دوره قاجاریه می‌رسید. ساختمان جدید این کتابخانه و موزه اما در زمینی به مساحت شش هزار متر مربع و زیربنایی به مساحت ده هزار متر مربع به‌وسیله متخصصان آستان قدس رضوی بنا شده است و در زمستان ۱۳۷۵ بهره‌برداری شد.

در گذشته‌ای نه چندان دور مجموعه‌‌ای از سوی دکتر علی حجت‌زاده، فرهیخته ایرانی ساکن اتریش، به این موزه اهدا شد که در میان آنها دو عنصر مرتبط با مناسک سوگواری حسینی -که پیش از این در امام‌باره‌ای* در هندوستان نگه‌داری می‌شد- وجود داشت.

در اینجا قصد داریم، ضمن معرفی این دو اثر مهم، تا اندازه‌ای به بررسی محتوای آنها بپردازیم.
اثر اول پرچمی است مثلثی شکل با ابعاد ۳۰۰ در ۳۷۰ در ۱۸۰ سانتیمتر با زمینه سفید و قلمکار با رنگ‌هایی متنوع. این اثر که خوشبختانه سالم به دست ما رسیده است،‌ حاوی تاریخ تولید و کارگاه سازنده است و روی آن عبارت «از کارخانه حاجی عبدالوهاب، سری کار اصفهان، سنه ۱۳۲۱ ق.» منقش است. درون طرح‌های این پرچم یک شیر و در پشت آن نیمه‌ای از یک خورشید قرار دارد و کلمات الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین با خط ثلث بر بدن شیر نقش بسته است.

اثر دوم کتیبه‌ای است قلمکار حاوی مرثیه معروف محتشم کاشانی به ابعاد ۳۶۲ در ۵۵ سانتیمتر که بر فراز آن عبارت «یا اباعبدالله الحسین» نقش بسته و در زیر آن نشان شیر و خورشید وجود دارد. در زیر آن هم کتیبه‌هایی حاوی مصرع‌های مرثیه محتشم نقش بسته است. این اشعار عبارت‌اند از: روزی که شد به نیزه سر آن بزرگوار/ خورشید سر برهنه برآمد ز کوهسار / موجی به جنبش آمد و برخاست کوه / ابری به بارش آمد و بگریست زار زار / گفتی تمام زلزله شد خاک مطمئن / گفتی فتاد از حرکت چرخ بی‌قرار / عرش آن زمان به لرزه درآمد که چرخ پیر / افتاد در گمان که قیامت شد آشکار / آن خیمه‌ای که گیسوی حورش طناب بود / شد سرنگون ز باد مخالف حباب‌وار.

متأسفانه این دو اثر هنوز برای بازدید عموم به نمایش درنیامده‌اند و امید است در آینده، دست‌کم در نمایشگاه‌ها به بازدید عموم درآیند.

پی‌نوشت:
* امام‌باره‌ها بناهایی در هندوستان هستند که کارکردی مشابه حسینیه‌ها و تکایا دارند. درون امام‌باره‌ها همواره با حجم زیادی از اشیای نمادین شامل ماکت حرم‌های مقدسه که تعزیه نامیده می‌شود، پرچم‌ها و علم‌ها در اندازه‌های مختلف روبه‌رو هستیم.