آرمان هیأت - موزه محرم باید یا نباید؟!

گروه مردم‌شناسی: ماحصل دیدگاه‌ها درباره آنچه به طور موقت موزه محرم نامیده‌ایم، در این بخش گردآوری شده‌اند. مطالب این بخش از گفت‌وگوهای ماهنامه خیمه در شماره‌های اخیر، شماره حاضر و برخی نشست‌ها فراهم آمده است و می‌تواند به منزله خلاصه‌ای از اصلی‌ترین دیدگاه‌ها در این زمینه در نظر گرفته شود.

از آنجایی‌که موزه محل تجلی آداب، رسوم و سنن ملی مذهبی انسان‌های گذشته و فرهنگستان تاریخ و اعصار و عبرت برای دنیای امروز است،‌ به نظر می‌رسد، تشکیل موزه‌ای با هدف جمع‌آوری و ثبت آیین‌ها و مناسک عاشورایی بتواند نقش مؤثری در شناخت هر چه بیشتر آداب،‌ رسوم و احوال فکری-معنوی مردم گذشته ایفا کند.
علی شاکر، پژوهشگر

به نظر من، از آنجا که متأسفانه بدعت‌ها و خرافه‌های زیادی به واقعه عاشورا وارد شده و گاهی نیز تلاش‌هایی برای تحریف پیام عاشورا در طول تاریخ صورت گرفته است،‌ ضروری است که موزه‌ای تشکیل شود تا جریان‌های واقعی را از جریان‌های دروغین جدا و تحریف‌ها را بیش از پیش مشخص کند.
مجتبی آقایی‌؛ رئیس موزه هنرهای دینی امام علی (ع)

باید بگویم که هیچ زبانی برای بیان عظمت ایشان [=امام حسین (ع)] جوابگو نیست و اگر قرار است چنین موزه‌ای در این خصوص تشکیل شود، باید فراتر از چند تابلو، پرچم و وسایل قدیمی باشد. به نظر من باید عشق در این موزه و هرجای دیگری که می‌خواهند برای امام حسین (ع) کار کنند،‌ موج بزند. در مجموع در جایگاه یک هنرمند، پیشنهاد می‌دهم که این موزه برای جمع‌آوری کارهای بسیار خوب و کارهایی که شایسته امام حسین (ع) ‌باشد،‌ اقدام و از جمع‌آوری آثار سطح پایین خودداری کند.
استاد محمود فرشچیان، نقاش

چون عاشورا محدود به ایران نیست و در سراسر جهان، شیعیان با آداب و رسوم خاص خود برای حضرت امام حسین (ع) ‌مراسم می‌گیرند، به نظرم اگر قبل از تشکیل این موزه، برای بین‌المللی‌شدن آن هم طرح‌ها و برنامه‌هایی در نظر گرفته شده باشد، بسیار بهتر است.
استاد محمود فرشچیان، نقاش

تشکیل این موزه از این نظر که می‌شود در تمام طول سال برای مسائل مختلف عاشورا در آن فعالیت کرد، می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود؛ مثلاً یکی از کارکردهای این موزه یا نمایشگاه می‌تواند این مسئله باشد که عملکرد سال جاری را بررسی کند و برای سال بعد برنامه‌ریزی کند و این برنامه‌ها را در اختیار هیئت‌ها، حسینیه‌ها و تکایا بگذارد.
حجت‌الاسلام سید مهدی حائری؛ خطیب و پژوهشگر دینی

من فکر می‌کنم در صورتی که برای تأسیس این موزه از کمک مردم، سازمان‌ها و مراکز مختلف استفاده شود، موج قشنگی برای بهتر احیاکردن فرهنگ عاشورا ایجاد می‌شود.
حجت‌الاسلام سید مهدی حائری؛ خطیب و پژوهشگر دینی

به نظرم این موزه نه تنها باید عزاداری سنتی و درستی را که مورد تأیید اهل بیت (ع) بوده باشد، به تصویر کشد، بلکه باید برای محبان امام حسین (ع) به وضوح و به صورت عینی نشان دهد که یک مجلس یا جلسه خوب از چه ویژگی‌هایی برخوردار است و باید بیانگر این واقعیت باشد که هدف از برپایی این گونه جلسات دعوت به سوی امام (ع) است.
حجت‌الاسلام سید مهدی حائری؛ خطیب و پژوهشگر دینی

من در سمینار محرم و مردم‌شناسی که در سال ۱۳۷۶ با حضور مردم‌شناسان برجسته برگزار شد،‌ حضور داشتم. اجماع مردم‌شناسان در آن سمینار لزوم ثبت هرچه بیشتر مراسم عزاداری امام حسین (ع) در سراسر کشور بود. من معتقدم ما باید هر چه زودتر به ثبت این مراسم اقدام کنیم.
یکی از شیوه‌های ثبت این مراسم استفاده از روش‌های موزه‌دارانه است. به نظر می‌رسد به‌تدریج برخی عناصر جدید در حال ورود در عرصه عزاداری‌هاست که فرهنگ عزاداری‌ها را تغییر خواهد داد. این آیین‌ها در مناطق گوناگون کشور ما وجود داشته است و با این روند ممکن است، عزاداری سنتی، تحجر و ارتجاع و حتی ضدآیین تصور شود؛ برای نمونه، ما نوحه‌ها و مرثیه‌های بومی بسیار زیبایی در سطح استان آذربایجان شرقی داریم که هم‌اکنون محجور واقع شده‌اند و به‌تدریج در حال اضمحلال هستند؛ البته بدیهی است، ما نمی‌توانیم مسئله محرم را با آن عظمت و شکوه در یک موزه محدود کنیم.

خود محرم نیز تنها یک واژه نیست، بلکه مفهومی وسیع و فراموش نشدنی است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید وسعت مفهوم محرم در ذهن مؤمنان تا بدان اندازه بوده است که ظروف غذاخوری مسی فراوانی وجود دارد که وقف امام حسین (ع) شده‌اند. این امر نشان‌دهنده ارتباط تام امام حسین (ع) با زندگی روزانه مردم بوده است؛ به نحوی که حتی حاضر بوده‌اند وسایلی را که روزانه استفاده می‌کردند، برای امام حسین (ع) ‌وقف کنند.
مریم ابوالفتحی؛ مدیر موزه محرم تبریز

عاشورا حماسه‌ای است که در طول تاریخ باعث می‌شود، ‌زنگار از دل‌های آماده انسان‌های آزاده، در هر دینی که باشند، پاک شود؛ پس باید بگویم ضمن اینکه می‌شود، از زوایایی مانند جمع‌آوری آثار هنری نظیر نقاشی، خطاطی، هنرهای تجسمی، مسکوکات، هنرهای ساختاری مثل معرق، مشبک و ... نام موزه‌ به آن اطلاق کرد، از منظر دیگر نیز می‌توان به آن موزه «آثار عاشورایی» گفت؛ ولی خود عاشورا امکان ندارد که اسم موزه به خود بگیرد.
دکتر محمدصادق محفوظی؛ رئیس مرکز دایره‌المعارف انسان‌شناسی و صاحب موزه شخصی

اگر این موزه [= موزه محرم] بسیار بادقت و با انجام کار کارشناسی تأسیس شود، می‌تواند منشأ اتفاقات خوبی باشد و آن اعتباری که به‌اصطلاح موارد و مؤلفه‌های موزه‌ای دارند، بسیار می‌توانند الهام‌بخش انسان‌ها باشد؛ برای مثال خطاطی‌ها، نقاشی‌ها و نوع برگزیدن آثار، نوع نگاه و حتی نوع پرده‌هایی که در این مورد کشیده شده‌اند، می‌تواند نوع نگاه و دیدگاه تاریخی انسان‌ها را در گذر زمان نسبت به واقعه عاشورا روشن کند؛ بنابراین یک موزه می‌تواند سیر تحول دیدگاه‌های انسانی را درباره قیام عاشورا نشان دهد و در همین حال، به ناظران قدرت تمیز و تشخیص تحولات مربوط به آن را نیز بدهد.
دکتر محمدصادق محفوظی؛ رئیس مرکز دایره‌المعارف انسان‌شناسی و صاحب موزه شخصی

ما...خواستیم تا با موزه‌ای کردن ابزار و وسائل مرتبط با این مسئله [=عاشورا] و جمع‌آوری وسایلی که مرتبط با عاشوراست، به نسل جوان در شناخت هر چه بیشتر شعایر اسلامی کمک کنیم.
مهندس تراب محمدی؛ مدیر کل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان شرقی

درباره عنوان و نیز محتوای این موزه باید به دقت اندیشید؛ اما در حد پاسخی موقت، من «موزه تعزیه» را پیشنهاد می‌کنم؛ زیرا تعزیه، تعزیت، عزاداری و سوگواری عناوین و مفاهیم وسیعی هستند که در جامعه ما طیف گسترده‌ای از آداب و مناسک را در برمی‌گیرند. از سوی دیگر تقدس‌ ذاتی خاصی ندارند و ما می‌توانیم آثار و عناصر مادی مرتبط با مناسک سوگواری حسینی را در آنجا در قالب تعزیه و عزاداری جمع‌آوری کنیم. در هر صورت تعزیه به مثابه هنری نمایشی در نظر گرفته می‌شود که تقدسش از آنچه ما به نام مناسک سوگواری حسینی می‌شناسیم، کمتر است.
دکتر سعید نائینی؛ مدیر سابق کتابخانه و موزه ملی ملک تهران

موزه دست‌کم در خاطره ذهنی مشترک ما، مفهومی منفی و تحقیری دارد؛ همان‌طور که می‌گوییم فلان چیز یا فلان‌کس به درد موزه می‌خورد یا جایش در موزه است. این پنداره به این معناست که آن چیز، آن کس یا آن اندیشه کارکرد و استفاده لازم در زندگی امروزه ما ندارد، فاقد ارتباطی ارگانیک با بدنه جامعه است و باید به کناری نهاده شود. حال چگونه می‌توان عاملی بی‌نهایت مقدس و زنده را در کنار عنصری تحقیر شده قرار داد؟
دکتر سعید نائینی؛ مدیر سابق کتابخانه و موزه ملی ملک تهران