آرمان هیأت - حافظه تاریخی ادعیه‌خوانی را به مردم برمی‌گردانیم

حافظه تاریخی ادعیه‌خوانی را به مردم برمی‌گردانیم

مطهره آخوندی: «اداره کل نغمات آیینی» با رویکرد کلی تثبیت تمامیت ارضی کشور و تحکیم وحدت ملی یعنی شرکت‌دادن قومیت‌های مختلف مذهبی و ملی در فرهنگ عمومی کشور از سال ۸۳ فعالیت خود را آغاز کرده است. این اداره کل از آنجا که وظیفه حفظ و تثبیت نغمات و آواهای آیینی ما را که ممزوج از فرهنگ دینی ماست، بر عهده دارد، برآن شدیم که مروری بر کارنامه چندین سال این اداره کل داشته باشیم.

منظور از نغمات آیینی مجموعه‌ای از مفاهیم بلند دینی، عرفانی و اعتقادی درهم آمیخته با هنرهای زیبای آواز (vocal) ، هم‌خوانی (choral)، ادعیه‌خوانی، ابتهال، تلاوت و ... است که پخش و ترویج آنها به حضور هرچه بیشتر ایران و تحکیم جایگاه آن در منطقه به مثابه فرهنگ انحصاری کمک می‌کند.
«مهدی دهقان‌نیری» هم‌اکنون مدیریت اداره کل نغمات آیینی و رادیو نوا را بر عهده دارد. با هم گفت‌وگو کردیم تا به بررسی عملکرد این اداره بپردازیم.

ماهیت وجودی «اداره کل نغمات آیینی» و رادیو نوا در چیست؟

ایرانیان موسیقی بدون ساز را که مختص خودشان است، دارند. شیعه نیز اثر موسیقایی بدون ساز دارد که منحصر به فرد است که در زبان عامیانه آن را «مداحی» می‌نامیم. این مداحی در زمان عزاداری به مرثیه و هنگام جشن و سرور به مولودی تبدیل می‌شود. شیعیان تنها مدعیان مداحی هستند. در کشور ما این مداحی‌ها سینه‌به‌سینه منتقل شده و به ما رسیده و در طول این مدت فراز و فرودهایی داشته است؛ برای مثال در زمان قاجار چون اجازه نداشته‌اند که عزاداری برگزار کنند، مردم در منازل خود به‌طور پنهانی عزاداری برگزار می‌کردند.

تعداد محدودی از استادان مداح هستند که دستگاه را رعایت می‌کنند؛ برای مثال در عزاداری دستگاه شوشتری و سبک‌های سنگین و در ایام شاد به صورت شور اجرا کنند.

مداحانی هستند که در عزاداری و مولودی‌خوانی یک سبک دارند و تفاوتی در مداحی آنها نیست؛ در نتیجه مردم، لذتی از این اثر موسیقایی بدون ساز نمی‌برند. برای اینکه سروسامانی به مداحی در رسانه ملی داده شود، پیش از سال ۱۳۸۳، اداره‌ای به نام «گروه نغمات آیینی» در ابتدا به صورت «گروهی» شکل گرفت که زیرمجموعه رادیو قرآن بود.

به دلیل وسعت کار که در قالب یک گروه نمی‌گنجید و آنکه رادیو قرآن در حوزه تخصصی قرآن بود و در زمینه مداحی و موسیقی آیینی نمی‌توانست، فعالیت داشته باشد، این گروه از رادیو قرآن مجزا شد و در آذرماه ۱۳۸۳ به «اداره نغمات آیینی» تبدیل شد.

چرا این بخش از رادیو قرآن مجزا شد؟

یکی از دلایل مجزاشدن این بود که پخش و تولید نغمات آیینی بر عهده این اداره بود و در ده ساختار تولید می‌شد که تنها یکی از ساختارهای آن «فراز تلاوت قرآن» است؛ آن‌هم آیات را به صورت موضوعی مورد بحث قرار می‌داد.

ساختارهای دیگر مانند آواز عرفانی اعم از ملی و محلی، اذان، مداحی (مولودی و مرثیه)، ابتهال، دعا (بلند و کوتاه)، فراز سخنرانی، روضه‌خوانی در سخنرانی‌ها هستند.

رادیو قرآن چنین رویکردی نداشت و در آن آموزش قرآن شرط اصلی بود.

اداره نغمات آیینی، آثار فاخر موسیقایی بدون ساز را ضبط می‌کرد و به شبکه‌های مختلف برای پخش می‌داد. در ۱۹ اسفند ماه سال ۱۳۸۶، برای متمرکزشدن این آثار در پخش، رادیو نوا تأسیس شد که این تولیدات را پخش کند. وکال (کار موسیقایی بدون ساز) و آکاپلا در رادیو نوا از ساعت ۱۲ شب تا ۶ صبح بر روی موج اف ام ردیف ۱۰۷/۲ مگاهرتز پخش می‌شود.

در اولین سالگرد تأسیس شبکه‌، برای آنکه ارتباط با مخاطب بیشتر شود، تغییراتی در نظر گرفته می‌شد. برای اولین بار در سال ۱۳۸۸ چهل برنامه مناسبتی دو ساعته، به صورت زنده پخش شد که ارتباط تلفنی و مستقیم با مساجد در نظر گرفته شد. دو شب از ایام فاطمیه و سه شب از ایام‌البیض را به صورت زنده پوشش دادند که مخاطب خود را یافت.

آیا مخاطب این برنامه‌های مناسبتی فقط مختص همان زمان خاص نمی‌شود و دیگر مخاطب ثابتی ندارد؟

بله؛ اما در ادامه، ۳۰ شب برنامه با نام «طلوع بندگی» با رویکرد نغمات برای سحرهای ماه رمضان در نظر گرفته شده است که ارتباط پایداری را با مخاطب خود برقرار می‌کند. در این برنامه مداحی‌ها و آثار نغماتی جدید پخش می‌شود.

در ایام محرم نیز برنامه‌های زنده‌ا‌ی در نظر گرفته‌ایم که هدف آن تبیین مداحی‌های سالم و درست خواهد بود.

شعار رادیو نوا، «صدای سبز نیایش» است و از آنجایی که دیگر شبکه‌ها به تبیین آثار نغماتی نمی‌پردازند، در رادیو نوا رسالت تبیین، ترویج و توسعه نغمات آیینی را برعهده داریم. در آینده با مخاطب خود ارتباط تلفنی را در نظر گرفته‌ایم که برای مثال مخاطب یک بیت شعر را مداحی کند و کارشناس برنامه به اصلاح آن بپردازد و این‌‌گونه به مخاطب به طور صحیح مداحی را آموزش بدهیم.
یکی از برنامه‌هایی که برای محرم در نظر گرفته‌ایم، آموزش دستگاه‌های آوازی برای مداحی هستند که رویکردی کارشناسی دارند.

قصد وسعت رادیو نوا را ندارید؟

ما پی‌گیر آن هستیم که رادیو نوا موج مستقلی را برای خود داشته باشد؛ زیرا بر این موج از ۶ صبح تا ۵ بعدازظهر رادیو تجارت، از ۵ بعدازظهر تا ۱۲ شب رادیو آوا و ۱۲ شب تا ۶ صبح رادیو نواست.
به‌زودی رادیو نوا ۱۲ ساعته خواهد شد و موج مستقلی برای خود خواهد داشت که ۶ ساعت در روز و ۶ ساعت در شب برنامه دارد. برنامه‌های روزانه ما نیز کارکردی آموزشی و مخاطب‌محور دارند.

مخاطب رادیو نوا یک اقلیت خاص بنا بر تعریف شما می‌شود. آیا دغدغه وسعت مخاطب ندارید؟

رادیو نوا مانند ماهنامه خیمه شماست که مخاطب خاص دارد که در برخی از اوقات سال مانند محرم و صفر، ممکن است مخاطبان دیگر نیز آن را مطالعه کنند. رادیو نوا ضمن آنکه رادیوست و پخش سراسری دارد، مخاطب خاص خود را دارد و بنا بر شرایط مناسبتی مخاطب بیشتری داریم. بسیاری نیز مایل‌اند که کار موسیقایی بدون ساز را بشنوند؛ پس به رادیو نوا رجوع می‌کنند که آواز عرفانی، ادعیه، ابتهال را می‌شنوند.

حافظه مردم ما در گذشته نسبت به ادعیه بیشتر بوده است و اکنون نسبت به آن ادعیه بسیار حافظه‌شان کمتر شده‌ است. بسیاری دعای سحر را از حفظ بودند؛ اما اکنون تعداد حافظان کمتر و سبک‌های خواندن ادعیه بسیار متعدد شده ‌است.

رادیو نوا در نظر دارد، این حافظه ادعیه‌خوانی را دوباره به مخاطب خود برگرداند و این، حافظه تاریخی ما را حفظ می‌کند.

با تغییر رویکرد رادیو نوا، مخاطب جوانی که به آموزش مداحی علاقه‌مند است نیز به جمع مخاطبان اضافه خواهد شد.

وظیفه اداره کل نغمات آیینی چیست؟

از آنجا که تعداد شبکه‌های صدا و سیما زیاد است، اداره کل نغمات آیینی این وظیفه را دارد که کارهای مناسبتی و آثار موسیقایی بدون ساز را مانند ادعیه، ابتهال، تواشیح و ... را برای شبکه‌ها تولید کند.

از آنجا که منابع تولید این برنامه‌ها وسیع نیست، واحد «تأمین» اداره کل نغمات آیینی به کمک ما می‌آید که بخش دیگر برنامه‌ها را تأمین کند.

دو واحد «تولید و تأمین» با کمک هم برای تمام مناسبت‌های سال برنامه تولید می‌کنند و در اختیار شبکه‌ها قرار می‌دهند.

علاوه بر تولید مناسبتی، برنامه‌های موضوعی نیز در دستور کار است.

فیلتر رسانه و نظارتی اداره کل نغمات آیینی درباره آثار رسیده چگونه است؟

در صدا و سیما باید از صدای تمام مداحان کشور سود جست. این همه استعداد داریم؛ اما هنوز رسانه، هم‌پای آن نتوانسته است که از آنها بهره بگیرد؛ زیرا آن استعداها هنوز اشعاری که می‌خوانند، در دستگاه نیست و کار رسانه‌ای تولید نمی‌کنند.

برای پخش از رسانه شرایط فاخربودن کار اصل است که شامل شش بخش است. یکی از بخش‌ها مستندبودن است، دیگری آنکه سازگاری میان شعر و دستگاه مورد استفاده باشد، گاهی می‌بینیم که نبود تناسب میان شعر و دستگاه به گیج‌شدن مخاطب در اینکه آیا این مرثیه است یا مولودی منتهی می‌شود.

وقتی شرایط رعایت شود، کار «رسانه‌ای» می‌شود. ما یازده هزار مداح ثبت‌شده داریم. بخش نظارتی برای آن است که این مداحان را رسانه‌ای خوان بکنیم.

یکی از طرح‌های سال جاری اداره کل نغمات آیینی این است که سیزده جلد کتاب و ۱۰ لوح فشرده که حاوی اشعار پیرغلامان است و اشعار پاکسازی شده و ناب را به تعداد مداحان موجود تکثیر کنیم و در اختیار ایشان قرار دهیم تا این اشعار مورد استفاده قرار بگیرد.

ساماندهی امور مداحی و آکاپلا بر عهده اداره کل نغمات آیینی است.

آیا اداره کل نغمات آیینی گنجایش تبدیل‌شدن به سازمان رسمی آموزش مداحی در کشور را دارد؟

اگر هماهنگی و همکاری شود، به‌راحتی می‌تواند این اتفاق بیفتد.

اگر تجربه نهضت سواد آموزی را در نظر بگیریم، در ابتدا معلم پرورش داد و به روستاها اعزام کرد، این آموزش معلم‌ها محدودیت داشت. با تمام این فعالیت‌ها درصد پیشرفت سواد پایین بود؛ اما از زمانی که به این نتیجه رسیدند که آموزش را رسانه‌ای کنند و از طریق تلویزیون آموزش را سراسری کرد که با حجم کاری پایین ضریب گسترش سواد بالا رفت.

رادیو نوا یک استعداد آماده‌ای است که سازمان تبلیغات نیز می‌تواند در این امر از این رسانه بهره بگیرد و این آموزش‌ها در مداحی و همچنین فعالیت‌های دیگر نظیر امور مساجد، اذان مساجد سود بجوید.
برای مثال اذان‌هایی که در مساجد پخش می‌شود، به جز اذان‌های رسانه‌ای که فاخر هستند، از لحاظ تجویدی باید مورد بررسی قرار بگیرند. در زمینه اذان دستگاه‌هایی که برای اذان صبح داریم با اذان ظهر متفاوت است که اداره کل نغمات آیینی دستورالعملی مبنی بر پخش اذان‌ها برای شبکه‌ها در نظر گرفته است که اذان‌ها اشتباه پخش نشوند.

روز جهانی اذان نیز ابتکار اداره کل نغمات آیینی است که روز فتح مکه و اذان‌گفتن بلال حبشی در نظر گرفته شده ‌است.

تعامل اداره کل نغمات آیینی با هنرمندان درباره تولید نغمات آیینی چگونه است؟

یکی از روش‌ها برای شناسایی هنرمندان، برگزاری همایش‌هاست؛ برای مثال «گردهمایی گروه‌های هم‌خوان کل کشور» به ما این اجازه را داد که بتوانیم استعدادها را گردهم آوریم و در قالب کارگاه‌های آموزشی آنچه مطلوب رسانه است آموزش دهیم و درباره نحوه همکاری ایشان با رسانه تصمیمی بگیریم.

با کشف این استعداها و گرفتن تولیدات آنها دست اداره کل نغمالت آیینی نیز در تنوع آثار بیشتر می‌شود. از دیگر همایش‌ها همایش پیرغلامان است که هفتمین دوره آن قبل از محرم برگزار می‌شود.
هدف ما از برگزاری همایش پیرغلامان که قبل از محرم ماه سال جاری برگزار می‌شود، تبیین مداحی سالم است. در گذشته اول صفر همایش پیرغلامان برگزار می‌شد که امسال با تغییر سیاست برگزاری این همایش برای رعایت اصول مداحی سالم در جامعه، قبل از محرم مبادرت به برگزاری آن کردیم.

تعداد کسانی که بتوانند تولیدات فاخر نغمات آیینی داشته باشند، انگشت‌شمارند و به این دلیل است که با وجود تلاش‌ها تولیدات کمی حاصل می‌شود. در این مدت نیز فقدان کار آموزشی نیز بوده است و به این دلیل رویکرد رادیو نوا به سمت آموزش محوربودن تغییر داده‌ایم که بتوانیم نیرو در این حوزه پرورش دهیم.

کشف استعدادهای جدید، آموزش و حمایت آنها از سوی سازمان صدا و سیما و سازمان تبلیغات، مورد نیاز است.

آیا منابع انسانی مورد نیاز را در اختیار دارید؟

ما استادان حاذق انگشت‌شماری داریم که با این وجود از تمام وقت این استادان در پنج کمیته بهره می‌جوییم. کمیته شعر که اشعار نغماتی و آیینی در کمیته مورد بررسی قرار می‌گیرد. در کمیته آواز در حوزه تولید، برای اشعار آهنگ‌سازی می‌کنند و خواننده مورد نظر را انتخاب می‌کنند و تبدیل شعر به ساز صورت می‌گیرد. کمیته ادعیه، اذان و ابتهال رعایت خواندن ادعیه در دستگاه‌های مختلف و رعایت قواعد تجویدی و صوت و لحن را در نظر دارد. کمیته گروه‌های هم‌خوان نیز به ساماندهی کارهای هم‌خوانی می‌پردازد. در نهایت کمیته مداحی در حوزه تولید مداحی است. کمیته ارزیابی تولید نیز با حضور استادان زبده که به ارزیابی کارهایی می‌پردازند که خوشبختانه متوسط نمرات تولید شده از ۱۰۰ نمره ۷۵ است. هرچند که امکانات تولید، استودیوها کم هستند و تعداد دستگاه‌های متناسب ضبط موسیقی نیست.

کمیته ارزیابی تأمین نیز به بررسی آثار تأمینی می‌پردازد. کمیته طرح و برنامه که قبل از تولید برنامه طرح برنامه مورد بررسی قرار می‌گیرد. کمیته ارزیابی پخش نیز به بررسی و ارزیابی آثار پخش شده از رادیو نوا می‌پردازد و نکات مورد توجه به تهیه‌کنندگان گوشزد می‌شود.

برای سؤال پایانی، اگر اداره کل نغمات آیینی را بخواهید نقد کنید چه می‌گویید؟

یک هنرمند نقاش را در نظر بگیرید که سوژه‌ای روبه‌روی آن است و می‌خواهد با داشته‌های آکادمیک خود طرح آن را بکشد. سوژه در مقابل هنرمند حاضر است و چون اصول کلاسیک را آموخته است، به نحو احسن سوژه را به نقش می‌کشد. برخی هنرمندان سوژه را از حفظ می‌کشند و برخی باید سوزه روبروی آنها باشد.

دلیل مورد توجه قرار گرفتن این اثر هنری، علاوه بر بعد اول (بعد علمی) بعد معنوی است که در حوزه کلاسیک یافت نمی‌شود. وقتی سوژه‌ای داشته باشی که غایب از نظر باشد؛ برای مثال امام زمان (عج) و یا امام حسین (ع) که تنها داستان‌هایی از ایشان شنیده‌ایم، این علم معرفتی است که در کنار علم کلاسیک تولید یک اثر فاخر را باعث می‌شود.

در حوزه مدیریت اداره کل نغمات آیینی نیز به این‌گونه است که به دلیل خاصیت وجودی بشر، همیشه آن ارتباط عمیق معنوی برقرار نیست؛ بنابراین برخی آثار به دل شنونده می‌نشیند؛ پس باید حجم آثار تولیدی فزونی یابد تا تعداد بیشتری به دل شنونده بنشیند.

نقدی که به اداره کل نغمات آیینی دارم این است که آثار آن، صددرصد آثار فاخر نیست و گاهی به دلیل تعجیل در کارها تولیدات کارخانه‌ای می‌شود. باید به جایی رسید که هنگامی که به آمادگی برای تولید آثار رسیدیم، آن‌وقت کارهایی که به دل می‌نشیند، تولید کنیم.