آرمان هیأت - سیاست آری، سیاست‌بازی نه

سیاسی‌شدن هیئت‌های مذهبی اتفاقی است که در چند سال اخیر با ورود بحث‌های جناحی در مجالس مذهبی رونق زیادی گرفته است. انتخابات اخیر و وقایعی که پس از آن رخ داد، بر رونق این بازار افزود تا حدی که کاندیداهای ریاست جمهوری از هر دو جناح با حضور در این جلسه‌ها و همراهی مردم به جمع‌آوری رأی می‌پرداختند. سیاسی‌شدن هیئت‌های مذهبی تا آنجا پیش رفت که نذرهای مردمی هم بوی انتخابات به خود گرفت. کمتر هیئت مذهبی‌ای در ایام انتخابات وجود داشت که در آن از نذر میلیونی صلوات و نماز و روزه خبری نباشد. از نذر ۱۴ میلیون صلوات تا ۳۰ میلیون روزه برای ۳۰ میلیون رأی.

محسن خانعلی: سیاسی‌شدن جلسات مذهبی و اظهار نظرهای مداحان و روحانیان حاضر در جلسه‌ها به جایی رسید که کمتر خبرگزاری یا سایتی دیده می‌شد که در آنها تیتری سیاسی از چهره‌های مذهبی وجود نداشته باشد. این اظهار نظرها در جلسات ذکر و توسل به اهل بیت (ع) بیان می‌شد؛ اما اقتضای قواعد میدان سیاست خاصی که در چند ماه اخیر ایجاد شده بود، خالی از توهین و تهمت و افترا نبود.

نقطه شروع کجاست

شاید نتوان اولین باری را که پای مسائل سیاسی در جلسات مذهبی و سخنرانی‌های امروزی باز شد، پیدا و آدرس و تاریخ مشخص آن را بیان کرد؛ اما بسیاری پیشینه تلفیق سیاست و جلسات ذکر و خطابه را در همان جلسه‌ای که حضرت زینب (س) در دربار یزید خطبه خواند، جست‌وجو می‌کنند. چهره‌های مذهبی در همیشه تاریخ هرگاه که از موضوعی شکایت داشتند، بر مأذنه و منبر رفته‌اند و فریاد «وا اسلاما» و «وا محمدا» سر داده‌اند که چه نشسته‌اید که اسلام در خطر است و باید کاری کرد و البته در بسیاری از موارد، خود، راه را نیز مشخص کرده‌اند.

از یادها نرفته است و بلکه گوش‌به‌گوش حکم میرزا رضای شیرازی در تحریم تنباکو و جنبش اجتماعی مردم در حمایت از این مرجع مذهبی چرخیده است. در گوشه و کنار تاریخ کم نیستند مصداق‌هایی از این دست که منبر و مسجد و هیئت، نقش فانوس جامعه را بازی کرده‌اند. نمونه معروف دیگر در عصر معاصر واکنش‌های حاج آقا حسین قمی و بهلول دو تن از علمای شهر مشهد در مقابله با قانون کشف حجاب بود که در نهایت اعتراض‌های آنها به حادثه خون‌بار مسجد گوهرشاد ختم شد.

مدرس، نمونه دیگری از روحانیانی است که پرچم «سیاست ما عین دیانت ماست» را برافراشت و در مقابل رضاخان ایستاد. نمونه‌هایی از این دست را می‌توان در گذر نزدیک‌تر زمان نیز پیدا کرد. نقش روحانیت در شكل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی نیز انكارناپذیر است. هر زمان روحانیان شیعه ایران با قدرت سیاسی حاكم به مبارزه پرداخته‌اند، قدرت سیاسی نبرد را باخته است. قدرت روحانیان به دلیل پایگاه اجتماعی و معنوی آنان در میان توده مردم، قیاس‌پذیر و برابری با قدرت رهبران سیاسی غیرمذهبی نیست و همین امر برانگیختن رشك و حسد سیاستمداران را به آنها موجب شده است و در عین نیازداشتن به آنها هر زمان كه توانسته‌اند، از حذف و خیانت به آنها دریغ نكرده‌اند. همین قدرت و نفوذ روحانیت شیعه در میان توده مردم باعث شد كه دشمنان روحانیت شیعه بعد از ورود آیت‌الله سیدمحمدباقر حكیم به عراق او را ترور و از صحنه تحولات سیاسی و اجتماعی عراق حذف كردند. در ایران نیز روحانیت همواره با مردم بوده و با آنها زندگی كرده است. این امر پیوند و ارتباط عمیق میان ملت و روحانیت را موجب شده است.

تاوان سیاسی‌بازی در هیئت

اتفاقی که پس از انقلاب اسلامی و به‌ویژه از زمان جنگ رخ داده است، تغییر مرجعیت در جلسات مذهبی است. روند اداره هیئت‌ها در شکل سنتی به این شکل بود که جلسه با محوریت سخنرانی یک روحانی سخنور و عالم آغاز می‌شد و این روحانی به واسطه جایگاه علمی و اجتماعی خود در مسائل مختلف ورود و نسبت به اتفاق‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و حتی اقتصادی تحلیل ارائه می‌کرد. در نهایت هم مداحی در حد چند دقیقه به ذکر مصیبت می‌پرداخت و سینه‌زنی بخش پایانی هیئت بود؛ اما طی سال‌های اخیر این روند به شکل معکوسی انجام می‌گیرد؛ بدین معنی که در همه شئون برگزاری هیئت‌های مذهبی، محوریت با مداح و روضه‌خوان است و یک روحانی که در مواردی به‌سادگی حذف هم می‌شود، زیر پوشش مداح به سخنرانی می‌پردازد.

علیرضا نهادی، مدیر مرکز آموزش مداحی مکتب الذاکرین با نقد فضای حاکم، معتقد است که تا زمانی که روحانی در جلسه هیئت حضور دارد، مداح نباید به مسائل و تحلیل‌های سیاسی وارد شود.
وی با بیان اینکه ما با پیروی از بزرگان دین، سیاست را عین دیانت خود می‌دانیم، افزود: «باید توجه داشت که این جمله این معنا را ندارد که مداحان در جلسات عزاداری که عموم مردم با سلیقه‌های سیاسی مختلف حضور دارند، به اظهار نظر شخصی و گاه تهمت بپردازد.»

این مداح اهل بیت (ع) با تأکید بر اینکه سیاسی‌بودنِ یک مداح مطلوب است نه سیاسی‌کاری، ادامه داد: «آقایانِ مداح باید توجه داشته باشند که تاوان سیاسی‌بازی یک مداح شخصی، مالی و دنیایی نیست، بلکه تاوان این رفتار، بی‌اعتمادکردن مردم به جلسات اهل بیت (ع) است که به‌هیچ‌وجه جبران‌پذیر نیست.»

نهادی تأکید بر روی مسائل سیاسی ریز را خارج از محدوده وظایف یک مداح دانست و تصریح کرد: «اصلاً زیبنده یک نوکر امام حسین (ع) نیست که مدام در حال جنجال بر ضد دیگران باشد، وظیفه مداح چیز دیگری است و این وظیفه به‌هیچ‌وجه نباید متأثر از مسائل دنیایی شود.

این نکته درخور توجه -که به منزله یکی از آسیب‌های ورود سیاست در قالب امروزی به هیئت‌هاست- وجود دارد که بسیاری از مستمعان به دلیل اختلاف سلیقه، دیگر حاضر به شرکت در مجالس هیئت‌هایی که حامی قضایای خاص هستند، نمی‌شوند؛ نمونه بارز این اتفاق را می‌توان در حوادث پس از انتخابات اخیر ایران مشاهده کرد.

مهدی الیاسی یکی از پامنبری‌های یکی از مداحان معروف که از پرداختن بیش از حد مداحان به مسائل سیاسی شکایت داشت، گفت: «مردم برای شرکت در مجالس مذهبی به هیئت‌ها می‌روند. در شرایط امروز و به دلیل گرفتاری‌های مختلف، مردم هیئت‌های مذهبی را پناهگاه روح خود می‌دانند و نیاز دارند تا در این جلسات به راز و نیاز با خدا بپردازند؛ اما متأسفانه برخی، هیئت را با جلسه یک حزب خاص اشتباه گرفته‌اند.» وی که دیگر حاضر نیست، در جلسات این مداح شرکت کند، ادامه داد: «هیئت‌ها هم سیاست‌زده شده‌اند. این موضوع مشمول هر دو جناح است و فرقی هم نمی‌کند. آقایان باید میان لحظات مناجات با خدا، کارهای روزمره و دنیایی فرق بگذارند.»

هیئت، حزب نیست

درحالی‌که امام (ره) و بسیاری از علما بارها مداحان را از ورود به قضایای خاص سیاسی منع کرده‌اند و برای نمونه حضرت‌ آیت‌الله مكارم شیرازی در توصیه‌ای استوار به مداحان گفتند: «مجالس امام حسین (ع) را به كانون تبلیغات كاندیداها و نمایندگان تبدیل نكنید و بدانید برخورد جناحی و سیاسی ظلم به مجالس عزاداری امام حسین (ع) است» با وجود این، سخن از فعالیت حزب مداحان به گوش می‌رسد.

مطابق قانون جمهوری اسلامی ایران، فعالیت احزاب وابسته به اخذ مجوز از وزارت کشور است. از آنجایی که در فهرست احزاب پروانه‌دار که در سایت اطلاع‌رسانی وزارت کشور معرفی شده‌اند، نامی از حزب مداحان نیامده است؛ بنابراین وجود چنین حزبی چه از نظر شرعی (نظر علما) و چه از نظر قانونی نادرست است.

محمدتقی رهبر، رئیس فراکسیون روحانیان مجلس شورای اسلامی با رد امکان وجود حزب مداحان برای اظهار نظر و ارائه تحلیل‌های سیاسی، گفت: «مداحان نباید در مسائل ریز سیاسی همچون تبلیغ یک جریان سیاسی فعالیت حزبی داشته باشند و بیانیه و یا اطلاعیه صادر کنند.»

وی که وجود یک مجمع برای رفع و رجوع‌کردن امور صنفی را برای مداحان بدون اشکال دانست، افزود: «مداحان اهل بیت (ع) می‌توانند و باید هراز گاهی دور یکدیگر جمع شوند و درباره مسائل مربوط به شغل و صنف خود تصمیم بگیرند؛ درست مانند اتفاقی که در صنف‌های مختلف می‌افتد.»

ماشالله عابدی در این زمینه با تقی رهبر هم عقیده است. وی درباره این موضوع بیان کرد: «مداح هم مثل همه مردم موضع سیاسی دارد. اگر نداشته باشد، عجیب است. مداح تا زمانی كه مداحی دارد، شنوندگان، چیز دیگری جز مداحی از او نمی‌پذیرد. اگر به وادی دیگری وارد شود، تأثیری ندارد.»

وی ادامه داد: «به‌طور مسلم مجلس مداحان نباید خالی از موضوعات مربوط به كشور و انقلاب و شهید و ... باشد.» اما در توضیح نظر خود گفت: «خالی‌نبودن به این معنا كه اگر می‌خواهد، توصیه‌ای كند، به اطاعت از رهبری توصیه كند. شوق و ذوق ایجاد كند كه در انتخابات شركت كنند؛ اما اینكه از یك جریان حمایت كند یا یك جریان را بكوبد، شأن مداحی را پایین می‌آورد. مداح باید فقط خط كلی بدهد. نباید به جزئیات وارد شود. نباید موضع‌گیری شخصی خود را در جمع بیان كند. اگر چنین كند، شأن مداحی را پایین می‌آورد و به یك معنا سوء‌استفاده از بلندگو و تریبونی است كه در اختیارش قرار داده‌اند. به‌ طور كلی مداح باید به كلیات وارد شود؛ نه جزئیات؛ حتی در مسائل اخلاقی هم باید چنین باشد. مداح نباید سخنرانی كند، بلكه باید مداحی كند و بخواند.»

روحانی، محور هیئت

اینکه مسائل سیاسی، آن‌هم در سطح کلان چگونه باید در یک جلسه عزاداری مطرح شود نیز به تأمل نیازمند است. در شیوه سنتی اداره هیئت، محوریت با واعظ و روحانی جلسه است که علاوه بر وعظ و سخنرانی، مسائل روز را هم بیان می‌کرد و مداح پس از وی به شعرخوانی و سینه‌زنی می‌پرداخت؛ اما چند سالی است که این روند در بسیاری از هیئت‌های مذهبی دگرگون و محوریت هیئت به مداح سپرده شده است. دیگر اکنون به‌ندرت شنیده می‌شود که یک جلسه روضه‌خوانی با نام سخنران و روحانی آن شناخته شود و برعکس همه هیئت‌های مذهبی را با نام مداح آنها می‌شناسند.

رضا اکرمی نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه، همیشه باید در یک هیئت مذهبی یک روحانی باسواد و مطرح وجود داشته باشد تا در صورت نیاز مسائل مورد نیاز را او به مردم گوشزد کند، گفت: «مداحان به دلیل اینکه دوره علمی مشخصی را نمی‌گذرانند، نباید محور جلسات مذهبی باشند، بلکه باید در کنار روحانی به اداره جلسه بپردازند.»

نهادی هم با اکرمی هم‌‌عقیده است. وی معتقد است، به دلیل اینکه یک روحانی از صافی‌های علمی و اخلاقی حوزه عبور می‌کند، بهتر می‌تواند، نسبت به مسائل روز موضع‌گیری کند.

مدیر مکتب الذاکرین اهل بیت (ع) ادامه داد: «در میان مداحان هم انسان‌های اهل علم و آگاه به مسائل روز وجود دارد؛ اما از آنجا که قاطبه آنها این ویژگی را ندارند و دوره‌های خاصی را نیز ندیده‌اند، بهتر است، به مسائل سیاسی وارد نشوند و اجازه دهند، روحانی وظیفه خود را در زمینه آگاه‌سازی مردم انجام دهد.»

هیئت دولتی سیاسی می‌شود

از گذشته رسم بوده است که خرج هیئت را باید هیئتی‌ها بدهند. مردم، برای عزادار امام حسین (ع) نذر می‌کردند و خرج می‌دادند؛ به همین دلیل کمتر می‌شد، هیئتی برای هزینه‌های خود لنگ بماند؛ اما روندی که برخی هیئت‌های امروزی -که از نزدیک، دستی بر آتش سیاست هم دارند- پیش گرفته‌اند، کمی با گذشته فرق می‌کند. این هیئت‌ها از منابع دولتی و نهادهای غیر شخصی اداره می‌شوند. طبیعی است که وقتی ارگانی هزینه‌های یک هیئت مذهبی را می‌دهد، از آن هیئت برای سیاست‌های خاص سازمانی خود هم بهره ببرد؛ اتفاقی که در چند سال اخیر به‌روشنی شکل گرفته است و روند رو به گسترشی هم دارد.

حجت‌‌الاسلام نوری این رویداد را معضلی برای هیئت‌های مذهبی دانست و گفت: «باید به آداب و رسوم هیئت‌داری وفادار ماند و تا حد امکان از دولتی‌شدن هیئت‌های مذهبی جلوگیری کرد.»
وی ادامه داد: «سال‌های سال است که مذهبی‌ها و حتی غیر مذهبی‌ها از پس خرج هیئت‌های مذهبی برآمده‌اند، دیگر چه نیازی است که دولت خود را در این ماجرا قاطی و دست مردم را از انجام کارهای خیر کوتاه کند. ارگان‌های دولتی همان بهتر که به جای آسیب‌‌رساندن به این پایگاه‌های مردمی به وظایف محوله خود بپردازند.»