آرمان هیأت - واكاوی یك اصطلاح

«تئاتر دینی» اصطلاحی است که در سال‌های اخیر زیاد شنیده می‌شود و حتی جشنواره‌هایی با این موضوع برگزار می‌شود. برای فهم این واژه و درستی یا نادرستی آن لازم است، در ابتدا تعریفی از «تئاتر» و «دین» داشته باشیم.

هانیه خاکپور: در ساده‌ترین تعریف از دین می‌توان این‌گونه بیان کرد که دین، کیش، طریقت یا شریعت، مجموعه‌ای از معارف، عقاید، باورها، قانون‌ها و دستورهایی برای راهنمایی و پرورش انسان و پیشبرد او به سوی تکامل و رستگاری است و درصدد آموزش راه و رسم درست زندگی‌کردن است؛ پس دین در مناسک و مراسم خلاصه نمی‌شود، بلکه در همه ابعاد زندگی ساری و جاری است.

شریعت نیز مترادف با دین به‌کار برده می‌شود که در معنای خاص عبارت از احکام، دستورات، عبادات و اخلاقیاتی است که هر پیغمبر می‌آورد و شریعت هر پیغمبری بر حسب مقتضیات زمان و مکان و امت و قوم او با شریعت دیگری فرق می‌کند. شریعت در معنای خاص با مفهوم دین متفاوت است؛ اما در معنای عام تفاوتی میان این دو نیست.

به‌منظور ریشه‌یابی ارتباط تئاتر با مذهب باید گفت، ظهور آثار نمایشی و تئاتر یونان، بـا بازی‌هـای آیینی ارتباط دارد. این بازی‌ها به خدایان زراعت، دمترا، دختر اوکـورا و دیانیس، اختصاص داشتند و بیشتر به درام مذهبی تبدیل شدند. دیانیس، خدای نیروهای خلاقه و هنری طبیعـت بـه حساب می‌آمـد. بعدها او خدای شراب و سپس خدای شعر و تئـاتر شد. ﺳﻤﺒﻞ‌های دیانیس، گیاهان، به‌ویژه تاک بود. بیشتر او را به صورت گاو نر یا بز ترسیم می‌کردند؛ بنابراین تئاتر و نمایش از زمان پیدایش خود همیشه به‌نوعی مستقیم یا غیر مستقیم با مذهب و مفاهیم دینی در ارتباط بوده است و یكی از نظریه‌های جدی درباره‌ نمایش، آن را زاییده‌ اسطوره و آیین می‌داند.

با این تعریف می‌توان گفت، تئاتر از اساس پدیده‌ای است دینی و اصطلاح تئاتر دینی اگر تنها دلالت بر نوع خاصی از مفاهیم و مضامین باشد،‌ عبارت چندان درستی به نظر نمی‌آید؛ چه بسا که شاید در برخی این تصور را به‌وجود آورد که در برابر اصطلاح تئاتر دینی، «تئاتر غیر دینی» باید وجود داشته باشد؛ درحالی‌که منظور از تئاتر دینی گونه‌ای از نمایش است که به‌طور خاص به زندگی ائمه معصوم (ع) و بزرگان دینی و یا تاریخ اسلام می‌پردازد.

از سوی دیگر در تاریخ نمایش ایران آنچه به صورت مستقیم پیشینه مذهبی دارد، تعزیه است. تعزیه، آیینی نمایشی است که در برخی نسخ، قصه‌ها و روایات مربوط به زندگی پیامبر اسلام (ص) و به‌ویژه رخدادها و فجایعی را كه در محرم سال ۶۱ هجری در كربلا برای امام حسین (ع) و خاندانش پیش آمد، به اجرا در می‌آورد؛ البته هیچگاه در متون تاریخی نمایشی، در کنار نام تعزیه عبارت نمایش دینی آورده نشده است؛ زیرا به زعم نگارنده، این عبارت، به‌نوعی تعریف در تعریف است که حتی نتوانسته است، بیان‌کننده منویات آفرینندگان خود باشد.