آرمان هیأت - حسین (ع)، نگین انگشتر هستی

گشتی در موزه‌های آستان قدس رضوی به هوای نشانه‌های کربلا

موزه مرکزی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۴ هـ.ق افتتاح شد که در سال ۱۳۵۶ به مکان فعلی، یعنی ضلع جنوب شرقی حرم مطهر امام هشتم (ع) انتقال یافت.

ملیحه پژمان: این موزه مجموعه‌ای از آثار نفیس، هنری و گرانبهایی است که بیشتر آنها را سلاطین و امرای باایمان در سال‌های دور به بارگاه امام رضا (ع) هدیه کرده‌اند. این مجموعه ارزشمند، شامل موزه‌های گنجینه قرآن و نفایس خطی، گنجینه هدایای مقام معظم رهبری، تمبر و اسکناس، تاریخ مشهد، سکه و مدال، صدف، حلزون و نرم‌تنان، ساعت و نجوم، سلاح، تابلوهای نقاشی و آثار هنری، فرش و ظروف چینی است که در این مجموعه جالب توجه علاوه بر آثاری که به نوعی با حضرت رضا (ع) ارتباط دارند، آثاری هم در خصوص شخصیت حضرت سیدالشهدا (ع) و همین‌طور آثاری مرتبط با شعائر آیینی به چشم می‌آیند که توسط واقفان به این مجموعه اهدا شده‌اند که یک‌به‌یک آنها را بررسی می‌کنیم.

موزه قرآن
قرآن منسوب به امام حسین (ع)

این قرآن نفیس که به خط کوفی ۹ سطری و در ۸ برگ بیاضی کتابت شده است، شامل این آیات کریمه است: «ابتدای سوره سجده تا اواخر آیه ۱۲ (۴ برگ)، از اوایل آیه ۷ تا اول آیه ۱۱ سوره احزاب (برگ پنجم)، از اواخر آیه ۴ تا اواسط آیه ۸ سوره سبأ، (برگ ۶)، از اواخر آیه ۱۲ تا اوایل آیه ۱۶ سوره لقمان (برگ ۷) و از اوایل آیه ۱۹ تا آیه ۲۰ سوره مبارکه سبأ (برگ ۸)»

آرایش‌ها: این قرآن نفیس، به نقاط شنگرفی اعراب‌گذاری شده و جدول‌بندی آن به طلا و تحریر و شنگرف است و در فواصل برخی از آیات، گوی زرین قرار دارد. ذیل نسخه، این مطلب، «کَتَبَهُ حسین بن علی (ع)» و یادداشت زیارت نسخه توسط شاه اسماعیل موسوی صفوی مزین به سه مهر، درج شده است. جنس ورق‌ها از پوست آهو و در ابعاد ۱۰ × ۱۷ س.م و جلد آن مقوا با روکش پارچه است.
تاریخ وقف این اثر نامعلوم است. اما وقفنامه آن به خط و امضای شیخ بهایی (ره) ثبت شده است.

موزه هدایای مقام معظم رهبری
تابلوفرش عصر عاشورا

این اثر نفیس را با الهام از تابلوی عصر عاشورا، اثر استاد محمود فرشچیان، بافنده‌ای اهل تبریز به نام یزدچی بافته است. جنس آن از تار ابریشمی، پود پنبه‌ای و پرز و کرک است که در ابعاد ۱۹۷ × ۱۴۰ س.م بافته شده است.

این قالیچه دارای کتیبه‌ای با مضمون (تبریز-یزدچی) است و بر روی قاب دربرگیرنده قالی نوشته شده: (تقدیمی استانداری آذربایجان شرقی به مقام معظم رهبری در سفر مرداد ماه ۷۲)

تابلو معرق چوب

این تابلو هم با الهام از اثر عصر عاشورای استاد فرشچیان و با تکنیک معرق کار شده و دارای ۶ تست مجزا و توانایی اتصال به یکدیگر است و در ساخت آن از ۳۰ نوع چوب که شامل ۱۰۱۲۵۰ قطعه است و مقدار کمی صدف طبیعی، خاتم، مس، برنج و آلومینیوم استفاده شده است.
این تابلو اثر استاد محمد تواناست و در ابعاد ۶ × ۴ ترکه در تاریخ شهریور ماه ۸۲، ناحیه مقاومت بسیج شهرستان کرج به مقام معظم رهبری اهدا کرده است.

تابلو خوشنویسی (کالیگرافی) باز این چه شورش است

در این اثر عبارت (هل من ناصر ینصرنی) در زمینه کار به صورت ترکیبی خاص قرار گرفته است و متن اصلی و مشخص روی تابلو عبارت است از: (باز این چه شورش است که در خلق عالم است-باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است) که با خط تزیینی و به رنگ طلایی روی زمینه اجرا شده است. در قسمت فوقانی تابلو کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که در آن تاریخ، مناسبت خلق اثر و امضای صاحب آن مشهود است. این اثر را نصرالله افجه‌ای و با تکنیک رنگ روغن روی بوم پارچه به سبک (کالیگرافی) و در ابعاد ۱۰۵ × ۱۰۵ در سال ۱۳۷۳ خلق کرده است.

پرچم‌های گنبد حرم امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع)

در این بخش ۵ پرچم از گنبد حرمین مطهر امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) به چشم می‌خورد که ۲ پرچم تقدیمی کشور عراق به دکتر مرندی وزیر سابق بهداشت و درمان است و در سال ۷۶ به این موزه اهدا شده است.

اما پرچم دیگری از گنبد امام حسین (ع) موجود است که واقف آن نامشخص است و ۲ پرچم گنبد حضرت ابوالفضل (ع) تقدیمی حاج غلامعلی حاج حیدری از تهران است. این پرچم‌های باشکوه بیشترین بازدیدکننده را به خود اختصاص داده‌اند.

موزه مرکزی

علامت زرکوب فولادی

این علامت (علم) دارای هفت تیغه فلزی به همراه مجسمه حجمی حیوانات چون: (طاووس، کبوتر، گوزن، شیر، اژدها و گنجشک) است که چند زنگوله نمادین نیز در برخی قسمت‌های آن دیده می‌شود. بر روی هفت تیغه آن کتیبه آیات قرآنی و نام‌های الهی ائمه (ع) زرکوب شده و نماد خورشید نگین ‌نشان شده است. علم یا همان علامت یکی از نمادهای عزاداری عاشوراست. قدمت این اثر به قرن سیزدهم هجری قمری برمی‌گردد و محل ساخت آن اصفهان است.

علم بزرگ شاه حسینی

این علم را مرحوم غلامحسین غیور مرادی معروف به شاه‌حسین علمدار در دی‌ماه سال ۸۶ به موزه مرکزی اهدا کرده است که قدمت آن به دوره قاجار برمی‌گردد و ساخت آن به صورت تدریجی از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۸۶ انجام شده است که برخی تزیینات آن طلاکوب است. این علم ۱۳ متر طول، ۷ متر ارتفاع و حدود یک تن وزن دارد که ۵ پایه برای حمل، ۱۹ تیغه، ۲۶ شیر، ۳۳۰ پر، ۱۰۰ شال، ۱۲۰۰ زنگوله و ۱۳۸ لامپ، اجزای آن را تشکیل می‌دهند.

موزه نقاشی

تابلوی عصر عاشورا

این اثر، نقاشی آکرلیک روی مقوای بدون اسید است که استاد نام‌آشنای کشورمان فرشچیان خلق کرده است. استاد، این اثر به یاد ماندنی را در سال ۱۳۵۵ خلق و سال ۱۳۶۹ به موزه مرکزی آستان قدس رضوی اهدا کرده است. ابعاد این تابلو بدون قاب و حاشیه ۷۳ × ۹۸ س.م است. این اثر توصیف لحظات حزن‌انگیز شهادت امام حسین (ع) و عصر عاشوراست.

تابلو هدیه عشق (حضرت علی‌اصغر (ع)

این اثر تابلویی است از چهره مبارک فرزند بزرگوار امام حسین (ع)، حضرت علی اصغر (ع) که در ظهر عاشورا و با تیغ ۳ شعبه به شهادت رسیده است. استاد فرشچیان این تابلو را در ابعاد ۵/۷۲ در ۹۵ س.م و در تاریخ سال ۱۳۸۱ خلق کرده و دی‌ماه سال ۸۲ هم به موزه مرکزی هدیه شده است.

بزرگ‌ترین پرده درویشی (تعزیه‌خوانی)

این تابلو با تکنیک رنگ روغن روی پارچه ابریشمی و ابعاد ۰۴/۲ در ۳۲/۷ متر بزرگ‌ترین پرده درویشی کشور است که از دو بخش به هم متصل شده است. بخش سمت چپ آن با ابعاد ۲ در ۰۴/۲ متر به نظر می‌رسد و نقاشی آن نیز تا حدی متفاوت است. بخش بزرگ‌تر تابلو که در سمت راست واقع شده، روایتگر گوشه‌هایی از حماسه کربلاست. این اثر به لحاظ کیفیت، وقت و ظرافت در نقاشی آن میان‌پرده‌های درویشی مشابه، منحصربه‌فرد است. اطراف آن مزین به بند اول ترکیب‌بند معروف محتشم کاشانی است که با خط نستعلیق روی زمینه سیاه نوشته شده است. این کتیبه در طرف چپ بخش سمت راست تابلو نیز ادامه یافته است که بعدها و در زمان اتصال دو تابلو به یکدیگر، نقاش روی آن را با رنگ پوشانده است؛ ولی آثار نوشته‌های زیرین در صورت مشاهده دقیق مشخص می‌شود. نام خالق اثر و تاریخ تابلو مشخص نیست؛ ولی با توجه به عناصر نقاشی سبک قاجاری، به احتمال قریب به یقین مربوط به اوایل دوره قاجاریه است. این تابلو هم در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

موزه تمبر

تمبر عصر عاشورا مربوط به سال ۱۳۸۱ و سال عزت و افتخار حسینی (ع)
۲ تمبر ویژه میلاد امام حسین (ع) و روز پاسدار سال ۱۳۶۶
۴ تمبر ویژه میلاد حضرت ابوالفضل العباس (ع) در فاصله سال‌های ۷۱، ۷۲ و ۷۴
تمبر ویژه میلاد امام حسین (ع) با عنوان «حسین منی و انا من حسین (ع)» سال ۷۷
تمبر پنجمین سالگرد دفاع مقدس با عنوان «کل ارض کربلا کل یوم عاشورا» سال ۶۴

مرکز اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

اسناد تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی

شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی عبارت است از مجسم کردن و نمایش دادن صحنه‌های شهادت جانسوز امام حسین (ع) و یاران آن بزرگوار با یکی از حوادث مربوط به واقعه کربلاست. این دو مقوله از سنت‌های هنری اهل تشیع است که به احتمال قوی از پایان عصر صفوی در ایران پدید آمده؛ یعنی تمامی این مراسم از دوره ناصرالدین شاه رونق بسیار پیدا کرده است. در مدیریت اسناد و مطبوعات سازمان مرکزی کتابخانه‌ها، حدود یکصد سفر مربوط به تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی در موضوعات مختلف موجود است که سابقه تاریخی آنها به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی برمی‌گردد.

از این بین تعزیه‌های مربوط به شهادت حضرت سیدالشهدا (ع)، شهادت حضرت عباس (ع)، شهادت حضرت علی اکبر (ع)، شهادت حضرت قاسم (ع)، شهادت مسلم و طفلان مسلم، غارت کردن خیمه‌گاه اهل بیت (ع)، ورود کاروان امام حسین (ع) به صحرای کربلا، شهادت حر بن یزید ریاحی، شهادت حضرت فاطمه (س) و رحلت رسول خدا (ص) از دیگر موضوعات تعزیه‌هاست.

وقف‌نامه‌ها

یکی از عوامل مهم و مؤثر در حفظ و احیای مراسم روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی برای ائمه (ع) و اهل بیت (ع) به‌ویژه سرور شهیدان امام حسین (ع)، وقف تکایا، حسینیه‌ها و یا املاک و مستغلانی بوده که محل درآمد آنها از مخارج روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی تأمین می‌شد.

اسناد هزینه‌ها

صدها برگ سند درباره هزینه‌های انجام شده آستان قدس رضوی برای برگزاری مراسم عزاداری شامل: پرداخت انعام به روضه‌خوانان، تهیه پارچه مشکی، اطعام مردم در روضه‌ها، هزینه روشنایی، مخارج نخل‌بندی جهت عزاداری در این مرکز موجود است که در ذیل به چند نمونه اشاره می‌شود.

اسناد روضه‌خوانی، تعزیه‌خوانی و مصارف روشنایی شمع

در اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، تعداد ۲۱۵ سند در موارد مختلف از جمله، پرداخت مواجب روضه‌خوانی، تعزیه‌خوان‌ها، مصارف روشنایی (خرید شمع و پیه) حرم مطهر و خرید قند و چای در ماه‌های محرم و صفر وجود دارد که در آنها برگزاری و انجام تشریفات مخصوص در نظر گرفته شده است. در یکی از این اسناد که به سال ۱۳۰۷ ش و به شماره ۴۷۷۵/۷ ثبت شده، چنین آمده: «صورت دستورالعمل انعقاد مجالس تعزیه‌داری حضرت خامس آل عبا روحی و ارواح العالمین له الفداء در آستانه مقدس حضرت سریر ارتضاء ثامن‌الائمه الهدی علیه آلاف التحیه و الثناء، در ایام و لیالی عاشورا هفده السنـ‹ ۱۳۰۷، بدون زیاد و نقصان هریک از اجزاء معمول دارند.

از شب غره محرم‌الحرام ۱۳۴۷ الی دو ماه، نواختن نقاره صبح و شام موقوف است و مؤذنان اعلان عزا نمایند و در غره محرم، ضریح مطهر و مناره‌های طلا و ایوان مبارک نادری و ناصری را سیاه‌پوش نمایند و پارچه مشکی هر یک از خزانه مبارک گرفته شود و نیز سده‌های مبارک را جنابان مستطابان، آقایان سرکشک و خادم‌باشی‌ها از تحویل خانه مبارکه بیرون صحن مقدس جدید بر منبر خاتم مبارک نصب نمایند.

از غره الی روز عاشورا آقای کِشک‌نویس آستانه مقدس، اسباب و لوازمات روضه‌خوانی و سایر ملزومات را تهیه دیده، در دارالضیافه مبارکه حاضر کرده، قند، چای، قلیان و سایر ملزومات که در ذیل ورق نوشته می‌شود، پیشخدمت‌باشی و سایر مستخدمین آستانه تدارک کنند. طرف عصر روضه‌خوان‌های دعوت‌شده، حاضر و در کمال نظم مشرف و مشغول ذکر مصیبت شوند. خدام والامقام هر کشک به استثنای ملزمین به جهت استماع ذکر مصیبت در روز کشک و خدمت باید حاضر شده، مستفیض شوند ... .»

در سند شماره ۱۵۹۷۷/۱ هزینه‌های تعزیه‌داری دهه آخر صفر از محل موقوفه وزیر نظام در کتابخانه مبارکه آستان مقدس نشان می‌دهد که این مراسم حتی در کتابخانه هم برگزار می‌شد. این سند به سال ۱۳۰۷ ق است که در آن انعام روضه‌خوان‌ها از جمله رئیس‌الذاکرین، میرزا محمدعلی کرمانی، خرید ملزومات از جمله قهوه، چای، تنباکو و پرداخت هزینه پیشخدمت‌ها به مبلغ بیست و هفت تومان و چهار هزار و دویست و هفتاد دینار وجود دارد که برای آن زمان مبلغ درخور توجهی است.

نمایشگاهی متفاوت، از آیینی‌ کهن

تعزیه در گذر زمان

چندی پیش آستان قدس رضوی در موزه مردم‌شناسی یا همان «بنای تاریخی حمام مهدی قلی‌بیک» نمایشگاهی را با عنوان تعزیه در گذر زمان برگزار کرد. همه آثار، از هدایای اهدایی و موقوفات آستان قدس رضوی و از خزانه آستان مقدس گردآوری شده بود.

این اشیاء تاریخی شامل: شمشیرهای بزرگ و کوچک با طرحی مانند ذوالفقار حضرت علی (ع) که روی آن جمله (لافتی الا علی لاسیف الا ذوالفقار) درج شده، پرده نقاشی با عنوان (وداع) اثر اسماعیل اصغرپور، شمشیر با غلاف نقره، شمشیر با دسته چوبی، شمشیر با غلاف مصرع و قلم‌زنی شده، شمشیر فولادی با آیات و روایات حکاکی شده، خنجر فولادی با دسته مرصع، کلاه‌خود، زره فلزی، نخل کوچک، طبل، ماکت برنجی گنبد و گلدسته بارگاه امام حسین (ع)، سپر مسی مزین به پوست کرگدن، گردنبند اسب، بازوبند فولادی، کمان چوبی، علم کوچک نماد عزاداری و ساعد‌بند فلزی محافظ بود. قدمت برخی از این آثار به عصر صفوی بازمی‌گردد. آثاری مثل کمان چوبی که به عصر شاه عباس صفوی تعلق دارد و دارای قدمتی ۴۰۰ ساله است.

نخل گردانی نمادی از تشییع جنازه شهدای کربلا

در برخی شهرهای ایران، در مراسم عاشورا از نخل‌های چوبی بزرگی که با پارچه‌های رنگارنگ و آینه تزیین شده و بر دوش عزاداران حمل می‌شد، استفاده می‌شد که این کار، نمادی از تشییع جنازه شهدای کربلا بوده است.

بر بالای این سازه چوبی به‌طور معمول یک نفر از نیکوکاران خوش‌نام که سید هم بوده، می‌نشست. مراسم نخل‌گردانی هنوز هم در برخی مناطق و در ایام سوگواری عاشورا برگزار می‌شود که نخل کوچکی هم به مثابه نماد در این نمایشگاه دیده می‌شود.
این بخش هم بخشی از نواهای عاشورایی است که با طبل و دهل همراهی می‌شود:

بارالها این سرم این پیکرم
این علمدار رشید این اکبرم

این سکینه این رقیه این رباب
این عروس دست و پا در خون خضاب ...