آرمان هیأت - جایگاه مناسك آیینی در مردم‌شناسی هنر

ریشه‌های عمیق مردم‌شناسی در حوزه دین، مناسک و ایفاهای آن قرار دارد. (سالامون، ۲۰۰۴) به این ترتیب می‌توان گفت که رشته مردم‌شناسی مولود توجه به بُعد مناسکی فرهنگ‌های کوچک بومی است. متفکران اولیه مردم‌شناسی همچون ادوارد تایلور، هنری مورگان، جیمز فریزر و امیل دورکیم به دنبال منشأهای دین و ارتباط آن با فرهنگ بودند. مطالعات اخیر مردم‌شناسانی چون کلود لوی- استراوس، مری داگلاس، کلیفور گیرتس و ویکتور ترنر نقش مهمی در فهم مناسک داشته است.

اصغر ایزدی جیران*:رشته مردم‌شناسی هنر بر اساس مبنایی جهان‌گستر بسیار وسیع است. این وسعت، خود را در هنرهای گرافیکی، هنرهای پلاستیک، موسیقی، نمایش، معماری، ادبیات و ... نشان می‌دهد که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در برخی وجوه فرهنگ‌های ابتدایی ظاهر می‌شوند. (اینوراریتی ۱۹۵۵: ۳۷۵) هوارد مورفی از محققان و اندیشمندان برجسته که مدخل «مردم‌شناسی هنر» را در دایر›‌المعارف مردم‌شناسی به نگارش درآورده است، تعریفی از هنر را برای رشته مردم‌شناسی مفید می‌داند که در آن آثار هنری ویژگی «معنایی» و یا «زیبایی‌شناختی» داشته باشند و برای اهداف «نمایانی» و «بازنمایی» به‌کار روند. (مورفی ۱۹۹۴: ۶۵۵)

در واقع می‌توانیم بگوییم که کارکرد اصلی و مرکزی هنرها، بیان احساسات و عقاید است؛ به این دلیل مردم‌شناسان به این فعالیت‌ها به مثابه اشکال «فرهنگ بیانی» رجوع می‌کنند. (امبر و امبر ۱۹۹۳: ۴۵۵)

در میان زمینه‌ها و فعالیت‌هایی که در آنها می‌توان آثار هنری غنی‌ای را یافت، مناسک و آیین‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند؛ زیرا «آیین‌ها اجزای زیباشناختی دارند و بسیاری از آنها از لحاظ هنری شگفت‌انگیزاند.» (رودنبولر ۱۳۸۷: ۶۰) یک منسک، مجموعه‌ای از اعمال است که از اساس برای «ارزش‌های نمادین» آن به توصیه یک دین یا سنت‌های یک اجتماع اجرا می‌شود؛ بنابراین منسک، نظامی از «فعالیت‌های نمادین» است که یک یا چند نفر برای هدف انجام کارکردها اجرا می‌کنند. مناسک به مثابه یک «رویداد نمادین»، سنت یا تاریخی را بیان می‌کنند؛ درحالی‌که بر اهمیت و جایگاه آن تاریخ در آینده نیز تأکید می‌ورزند. (فرابیش ۲۰۰۴: ۳۶۱) مناسک ممکن است گفتاری یا غیرگفتاری یا ترکیبی از این دو باشند. مناسک گفتاری از طریق بیان واژگانی که به‌طور معمول در برگیرنده معانی متنی غنی‌ای هستند، اجرا می‌شوند که برای مشارکت‌کنندگان ‌فهم‌پذیرند. مناسک غیرگفتاری پیچیده‌تر هستند و از طریق بیان اندیشه‌ها و ایده‌ها به شیوه حرکات بدنی، استفاده از مکان و ... ایفا می‌‌شوند.

مناسک و آیین‌ها ارتباط مستقیمی با امر قدسی دارند؛ به نحوی که کارکرد مناسک و آیین‌ها کارکردی مقدس است؛ به این معنا که برای اجرای اعمال مهمی به‌کار می‌روند که ارتباط میان نیروهای طبیعی و فراطبیعی را به نمایش می‌گذارند. این ارتباط در قالب بعد دینی زندگی انسان‌ها شناخته می‌شود؛ بنابراین به‌طور عمومی از مناسک و آیین‌های دینی یاد می‌شود. بدین ترتیب عرصه مناسک، عرصه ظهور مقدس‌ترین امور یک فرهنگ و جامعه است؛ بنابراین اعضای آن باید بهترین و به معنایی زیباترین داشته‌هایشان را برای عرضه در مناسک فراهم آورند. به نظر می‌رسد، یکی از حوزه‌های تولد آثار هنری و کنش هنری، مناسک دینی (به معنای اعم کلمه) باشد. این مناسک در دوره‌های مختلف زندگی انسان دربردارنده انواع باورهای آنیمیستی، توتمیستی، چندخدایی، تک‌خدایی و ... بوده است. به این ترتیب انسان‌ها با ایفای سلسله‌ای از اعمال مشخص در قالب مناسک، قصد بیان باورهای مقدسی را داشته‌اند که به‌طور عمومی موجودیت و هویت خود را از آن می‌یافتند: «ما آیین توتمی را در مرکز بازنمایی‌های نمایشی می‌یابیم.» (دورکیم ۱۹۶۷: ۲۲۵) اهمیت ایفای مناسکی چنان بوده‌ است که زیباترین آثار و اعمال برای آن برگزیده می‌شد. با این اوصاف باید تأکید کرد، که مناسک یکی از اصلی‌ترین محمل‌های هنر بوده‌ و بدین ترتیب هنرمند نیز یکی از مهم‌ترین اجراکنندگان آیین به شمار می‌رفته است.

از آنجایی‌که بیانی‌بودن، یکی از ویژگی‌های مهم آیین به شمار می‌آید، (رودنبولر ۱۳۸۷: ۶۰) هنر مناسکی در قالب نقاشی، موسیقی، حرکات نمایشی و ... یکی از وجوه فرهنگ بیانی و از این‌رو بازنمود محوری‌ترین باورهای انسان نسبت به خود و کیهان است؛ خود و هویتی که در درون نظام زیست کیهانی تعریف و با اجرای مناسکی، همواره بازخوانی و بازتعریف می‌شود: «یک جامعه نمی‌تواند، خود را خلق و بازآفرینی کند؛ مگر اینکه هم‌زمان ایده‌ها را نیز بیافریند.» (دورکیم ۱۹۷۶: ۴۲۳) بنابراین هنر مناسکی، یک روایت فرهنگی است. می‌توان گفت که هر قومی متشکل از چندین روایت است که در افسانه‌‌ها، اساطیر، داستان‌ها و به‌طور کلی در هنر و ادبیات مردمی (فولکلور) متجلی و پدیدار شده‌اند. در واقع هر یک از هنرهای مناسکی بخش‌هایی از این روایت‌های فرهنگی را ایفا می‌کنند؛ اما مهم‌ترین محتوای هنرهای مناسکی، بیان اساطیر است؛ به‌طوری که برخی هنرهای مناسکی به‌طور ویژه صورت دراماتیزه یا نمایشی شده اساطیر هستند. (فریزر ۱۳۸۴: ۶۷۷)

بیان اساطیر در هنرهای مناسکی، به سرگذشتی بسیار ارجمند و گرانقدر اشاره دارد که «سنت قدسی یا مینوی، وحی اصلی یا آغازین و الگوی نمونه‌واری» را نشان می‌دهد. (الیاده ۱۳۸۶: ۱۱-۱۰) از این‌رو هنرهای مناسکی در جایگاه راوی، با زنده‌کردن اساطیر و زیستن با آن، مشارکت‌‌کنندگان در مناسک را از زمان دنیوی می‌گذراند و به زمان قدسی وارد می‌کند؛ زمان و موقعیتی که اصیل‌ترین شکل جامعه و فرهنگ را نشان می‌دهد؛ به همین دلیل است که بهترین وسیله بیان انسانی، یعنی هنر انتخاب می‌شود تا بتواند از عهده چنین وظیفه سنگین و مهم فرهنگ انسانی برآید. برخلاف زبان، هنر ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند به لایه‌های عمیق‌تر زندگی فرهنگی انسان نفوذ کند و بیانی هرچه واقعی‌تر از بازنمود زبانی را به قامت اشکال مختلف هنری درآورد.

اجراکنندگان هنرهای مناسکی، صاحبان بالاترین مرتبه دانشی نسبت به فرهنگ یک جامعه به حساب می‌آیند و به تأثیرگذارترین انسان‌ها تبدیل می‌شوند؛ از همین روست که از آنان با نام هنرمندان مردمی یاد می‌شود. هنرمندان مردمی میراث‌داران فرهنگ هستند.

* دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی، دانشگاه تهران

منابع:

- الیاده، میرچا، ۱۳۸۶، چشم‌اندازهای اسطوره، ترجمه جلال ستاری، تهران، انتشارات توس.
-رودنبولر، اریک، ۱۳۸۷، ارتباطات آیینی از گفتگوهای روزمره تا جشن‌های رسانه‌ای شده، ترجمه عبدالله گیویان، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
- فریزر، جیمز، ۱۳۸۴، شاخه زرین، پژوهشی در جادو و دین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، آگاه.
-, Emil ,۱۹۷۶ (۱۹۱۵), The Elementary Forms of the Religious Life, Translated by Joseph Ward Swin, London, George Alien & Unwin Ltd.
-Ember, Carol R & Ember, Melvin , ۱۹۹۳, Anthropology, New Delhi, Prentice-Hall of India.
-Forbish, Todd S., ۲۰۰۴, “Ritual as Communication”, Encyclopedia of Religious Rites, Rituals, and Festivals, Edited by Frank A -Salamone, London & New York: Routledge, ۳۶۱-۳۶۲ p.
-Inverarity, Robert Bruce, ۱۹۵۵, “Anthropology in Primitive Art”, Yearbook of Anthropology, ۳۷۵-۳۸۹ p.
-Morphy, Howard, ۱۹۹۴, “The Anthropology of Art”, Companion Encyclopedia of Anthropology, Edited by Tim Ingold, London & New York, Routledge.
-Salamone, Frank A., ۲۰۰۴, Encyclopedia of Religious Rites, Rituals, and Festivals, London & New York, Routledge.