بازخوانی مفاهیم رسانة دینی و دین رسانه‌ای شده
گزارشی از دومین همایش بین‌المللی دین و رسانه
1 آبان 1388 ساعت 0:34
دومین همایش «دین و رسانه» که به همت دفتر پژوهش‌های اسلامی صدا و سیمای قم، چهارم آبان در سالن همایش‌های سازمان تبلیغات اسلامی قم و روز پنجم آبان ماه سال جاری در دانشکدة صدا و سیماي تهران برگزار شد، به بررسی رسانة دینی و حضور دین در رسانه پرداخت.
دکتر «سعیدرضا عاملی»، رئیس دانشکدة مطالعات جهان دانشگاه تهران، «علیرضا پویا»، رئیس مرکز تحقیقات صدا و سیما و «عیسی جهانگیر» مقالات خود را در روز اول همایش ارائه کردند. همچنین آیت‌الله «مرتضی مقتدایی»، رئیس حوزة علمیة قم نیز با تأکید بر برگزاری همایش‌هایی از این دست، با محوریت رسانه و دین سخنرانی کرد.
مطهره آخوندی:
سرزمين هميشه آفتاب
سعیدرضا عاملی، رئیس دانشکدة مطالعات جهان و استادیار دانشگاه تهران، مقالة خود را با نام «شهر مجازی اسلامی» ارائه کرد. عاملی از استادان مطرح در حوزة مطالعات جهانی‌شدن و فضای مجازی است و هم‌اکنون پروژة شهر مجازی اسلامی را در حال اجرا دارد. وی با مقایسة ویژگی‌های دین و فضای مجازی، با تعبیر «سرزمین همیشه آفتاب» برای فضای مجازی به موضوع زمان در فضای مجازی که ۲۴ ساعت و هفت روز هفته است، پرداخت که بر خلاف زمان واقعی که گذشته و حال دارای معناست، این عناصر در این فضا رنگ می‌بازد.
رئيس دانشکدة مطالعات جهان بر اين باور است که دین می‌تواند، با ظرفیت رسانه‌ایِ فضای مجازی تطابق پیدا کند؛ زیرا فراگیری، همه‌جا حاضربودن فضای مجازی، فرازمانی و فرامکانی‌بودن از ویژگی‌های فضای مجازی است. در دین اسلام مفهوم ابدیتِ پیام وجود دارد که سازگار با ویژگی‌هاي فضای مجازی است.
در ادامه عاملی به ارائة نتایج پیمایشی در حوزة نیازسنجی مسلمانان از فضای مجازی پرداخت؛ پیمایشی که مسلمانان ۶۴ کشور پاسخ‌گوی آن بودند، نشان داد که فعالیت‌هایی که مسلمانان، علاقه‌مند به انجام آن از طریق فضای مجازی هستند، عبارت‌اند از: پرداختن به امور تجاری و مالی مبتنی بر بانکداری اسلامی، خرید و فروش کالاهای مرتبط با دین و امور معنوی، ارسال ایمیل با محتوای مذهبی، به‌جا‌آوردن آیین‌های مذهبی، گفت‌وگو با دیگران در مورد مسائل دینی، امور زندگی اجتماعی، مشاوره‌گرفتن در مورد مسائل دینی، استفتاء از طریق وب‌سایت مراجع، انفاق و کمک به نیازمندان. ۶۹ درصد پاسخ‌گویان از آسیا، ۳/. درصد از استرالیا، ۶ درصد از آمریکا، ۱۹ درصد از آفریقا و ۴/۶ درصد از اروپا بودند.
آیت‌الله مقتدایی، رئیس حوزة علمیة قم، سخنران بعدی همایش بودند که به بررسی تاریخی حضور دین در نظام جمهوری اسلامی ایران پرداختند. وی از تأکید امام خمینی (ه) بر حضور نظام اسلامی در جامعه گفت و از رسانة دینی، داشتنِ حالت قداست‌گونه را خواستار شد. وی معتقد است که هنر باید چهرة دینی داشته باشد و هدف این همایش را ارائة بحث‌هایی در زمینة دینی‌شدن رسانه دانست.
جایگاه رسانه در مدل اسلامی تبلیغات
حجت‌الاسلام «محمد کاویانی»، به بررسی مدل‌های تبلیغات اسلامی پرداخت و مقالة خود را با نام «جایگاه رسانه در مدل اسلامی تبلیغات» ارائه کرد. کاویانی سه مدل محتوایی، ساختاری و جریانی را بیان کرد و به تشریح این سه مدل پرداخت.
بر اساس اين طرح، مدل محتوايي به اين معناست که فضای محتوای دینی چه باید باشد و اهداف و مسیر آن چیست. مدل ساختاری به ساختار پیام و شکل‌دهی پیام می‌پردازد و مدل جریانی نیز به کیفیت اجرای تبلیغ از ابتدا تا انتها به صورت زنجیره‌وار اشاره دارد.
کاویانی در ادامه نقش رسانه‌های گروهی را در تبلیغ دین بررسی کرد. وی معتقد است که رسانه‌های گروهی در تعامل چند جانبه، نقش مخزن بزرگ اطلاعات را بازی می‌کنند که بخش‌های دیگر به آن راه دارند و به تبادل اطلاعات با سایر مجموعه‌ها می‌پردازند.
مونوگرافی فضای سایبر شیعه
«عیسی جهانگیر» مقاله‌ای را با نام «مونوگرافی فضای سایبر شیعه» که از پایان‌نامة ارشد وی اخذ شده بود، ارائه داد.
وی با نگاهی تماشاگرایانه به حضور ۱۱ سالة شیعه در فضای مجازی پرداخت. منظور از فضای سایبر شیعه در این مقاله، سایت‌های متعلق به شیعیان اثنی‌عشری است که اطلاعاتی در حوزة شیعه ارائه می‌کنند.
اولین فضای سایبر شیعه در ایران با سایت «حوزه نت» در سال ۷۷ آغاز شده است و پس از آن سایتی متعلق به آیت‌الله سیستانی و سپس «بلاغ» پا به عرصه ظهور نهاده‌اند. وی از نقش پررنگ قم و حوزة علمیه و طلاب دینی در فضای سایبر شیعی یاد و هفت موج از فضای سایبر شیعی را به ترتیب زیر ارائه کرد: متن‌محوری، نهادمحوری، مناسک‌محوری، مواجهه‌محوری، گفت‌وگومحوری، اجتماع‌محوری، آموزش‌محوری.
هفت موج فضای سایبر شیعی
موج متن‌محوری: متون دینی بر سایر فعالیت‌های ارتباطی چيره بوده است و سایت‌هاي ایستا با گرافیک ساده و صرف انتقال مفاهیم مکتوب بوده‌اند.
موج نهادمحوری: نهادهای دینی و مراجع به ایجاد سایت و یا حمایت از وب‌سایت‌های موجود پرداخته‌اند و چندزبانگی از ویژگی‌های این سایت‌هاست.
موج مناسک‌محوری: که با تأکید بر عواطف دینی در جامعه به جای تأکید بر شناخت سایت‌هایی چون استخاره آنلاین، حج مجازی، حسینيه مجازی و ... را شامل می‌شود.
موج مواجهه‌محوری: سایت‌ها به مواجهة عقیدتی نگاه می‌کنند و بیشتر حالت دفاع انفعالی در برابر وهابیت دارند. مواجهة سیاسی چون تکفیر اینترنتی، سایبر تروریسم از مفاهیم این موج است.
موج گفت‌وگومحوری: به هم‌زیستی و گفت‌وگوهای دینی چون تالار گفتمان‌ها اشاره دارد.
موج اجتماع‌محوری: که به ساماندهی یک زندگی دینی در اینترنت که نیازهای مختلف کاربران دینی را به صورت مجازی در برمی‌گیرد، شامل می‌شود. ارتباط دوسویه، پویابودن و به‌روزرسانی سریع مانند سایت تبیان مثالي از این موج محسوب می‌شود.
موج آموزش‌محوری: که گرایش به آموزش مجازی دارد.
جهانگیر راه‌حل‌هایی برای تثبیت موج اجتماع‌محوری ارائه داد که عبارت‌اند از: پرهيز از موازی‌کاری، بازآفرینی هنری و تولید محتوا، اهتمام به ابعاد ارتباطی و تعاملی و توجه به مخاطب و ارتباط دوسویه.
آسيب‌شناسي رسانة ديني
دکتر «علیرضا پویا» به ارائة نتایج مقالة خود دربارة «معیارهای خبر و اطلاع‌رسانی در قرآن کریم» -که کتابی با این نام نیز چاپ شده است- پرداخت.
وی معتقد است که نظام خبررسانی حاکم بر جهان و مبانی نظری آن -که جامعة ما نیز آنها را به قرض گرفته است- به وضعیت بهتر و مطلوب‌تری نخواهد رسید.
در روز دوم همایش که در تهران برگزار شد، دكتر «علي‌اصغر غلام‌‌رضايي»، معاون آموزش و پژوهش سازمان صدا و سيما به بررسی ابعاد حضور دين در رسانه پرداخت.
وي با نگاهی به حضور دين در رسانه، پرداختن به موضوع دين در رسانه را يك تكليف الهي قلمداد كرد و صرفِ داشتن شبكه‌هايی چون قرآن و معارف كه مستقيم به امور صوری دين می‌پردازند، كافی ندانست.
غلام‌‌رضايي معتقد است كه بايد به تبليغ غير مستقيم دين در رسانه و توليد برنامه‌های پژوهش‌محور پرداخت تا بتوان عمق متن ديني را در خلال توليد برنامه وارد كرد.
«رحيم پورازغدي»، استاد دانشگاه نيز دربارة لزوم توليد تئوری‌های رسانه سخن گفت و آغاز رسانة ديني را با آغاز نبوت و رسالت يكی دانست.
وي در بیان دلایل موفق‌نبودن در حوزة رسانة دينی در سی سال اخير، به نهادينه‌نكردن تفكرات اين حوزه و نبود انسجام در انديشه‌های اين حوزه اشاره کرد.
او معتقد است كه از ديدگاه منفی، دين رسانه‌ای‌شده يعنی دين مبتذل‌شده كه اصالت مطلب در آن معنايی ندارد و بيشتر براي جلب مخاطب است كه خطری برای دين به شمار می‌آيد؛ درحالي‌كه رسانة ديني به معنای عام يعنی رسانه‌ای كه موضوع اصلي آن دين و مفاهيم آن است و در نقطة تقابل هم قرار دارند؛ اما تعريف كامل‌تری از رسانة دينی يعنی آنكه رسانه‌ای كه موضوع آن دين نيست؛ اما هدف و روش آن ديني است كه در نتيجة آن مخاطب رفتارهاي ديني از خود بروز مي‌دهد.
وي جامعة اسلامي را جامعه‌اي به دور از تعصب و داراي گفتمان انتقادي ارزيابي كرد كه رسانة ديني در آن به تبيين اخلاق‌ها و ارزش‌هاي دين مي‌پردازد و جامعه را به سمت زندگي عادلانه‌تر، ديني‌تر و انتقادي‌تر سوق مي‌دهد.
همچنین دكتر «ناصر باهنر» و «علي جعفری »، مقاله‌ای با موضوع «راديو و مدل آييني در توسعة ارتباطات ديني؛ مطالعة موردي شبكة معارف صدا» را ارائه دادند.
«حجت‌الله بيات» نیز در مقالة «مباني ضرورت تبليغ دين از رسانه‌هاي نوين» به ارائة اين موضوع در همايش پرداخت.
بیات معتقد است که اسلام، دینی است که به طور کامل ارتباطی است. او به بهره‌گیری از رسانه‌های نوین در امر تبلیغ پرداخت و گفت: «دو بعد مهم رسانه‌هاي نوين بعد «ارتباطي» و «بهر‌مندي» است. پيشرفت‌هاي حاصل از رسانه‌هاي جديد تغييرات عمده‌اي را در ارسال پيام و استفادة مخاطبان رسانه‌اي ايجاد كرده‌اند. فراهم‌شدن امكانات براي پخش گسترده باعث شده است، اين تغييرات به وجود آيد؛ شيوه‌هاي جديد ضبط و نگهداري رسانه‌هاي نوين و فرا ملي شدن پيام‌رساني، سهولت دسترسي مخاطبان به برنامه‌هاي مختلف و بالا‌رفتن قدرت انتخاب آنان، همچنين بخش عمده‌اي از فرصت آنان را به بهره‌گيري از برنامه‌هاي رسانه‌ها اختصاص داده است.»
وی در چنين شرايطي براي ابلاغ پيام‌هاي جهاني و جاودانة اسلام، تکیة صرف به ارتباطات سنتي، ميان‌فردي و گروهي را لازم ندانست؛ زیرا ابزارها، شيوه‌هاي ارتباطات و تبليغات با زمان‌هاي گذشته به طور کامل متفاوت شده است و اصل تناسب تبليغي در اسلام، ما را ملزم مي‌كند كه از رسانه‌هاي نوين در تمام فرآيند‌هاي پيام‌رساني بهره ببريم.
در مقالة «رادیو، مدل آیینی در توسعة ارتباطات دینی» که دکتر باهنر آن را ارائه کرد، آمده است: «به نظر مي‌رسد، راديو معارف در رويكرد کم‌وبيش يكنواخت، اما مستمر و فعالِ ده سال اخير خود، به طور عمده با «تلقي‌هايي انتقالي از ارتباطات» سروكار دارد و نخواسته است، توسعة ارتباطي خود را از راهبرد‌هايي بديل و جديد ديگري پي‌گيري کند. اتكاء به بسته‌هاي تك‌موضوعي، مورد خطاب قرار ندادن هويت‌هاي ديني سني و صنفي با برنامه‌سازي همگاني و سطح‌بندي مخاطبان به نخبه و عوام، از نشانه‌هاي ضعف بهره‌هاي آييني اين راديوي مهم است.»
این مقاله برای برنامه‌سازی آیینی، اين پیشنهاد را ارائه کرد که رويكرد اختصاصي (اختصاص برنامه‌ها به هويت‌ها و گروه‌های مذهبي متنوع) به جاي رويكرد تخصصي (برنامه‌هايي كه به هويت‌هاي مذهبي مختلف مخاطبان توجهي ندارند و كه فقط از نظر عمق محتوايي به دو دستة عمومي و تخصصي تقسيم مي‌شوند) در اولويت قرار گيرد، حضور تلفني شنوندگان در برنامه‌سازي توسعة كمي و كيفي يابد و برنامه‌هاي تلفني «اقرار‌گرايانه» و «ابرازگرايانه» نيز در كنار تلفن‌هاي «بيانگرانه» حضور داشته باشند، همچنين در بسته‌هاي اختصاصي برنامه‌سازي، به محتواهاي سرگرم‌كننده و تاريخي به طور جدي توجه شود.
اصالت با ارتباطات دینی است یا رسانة دینی؟
در میزگردی نیز که با حضور «حسام‌الدین آشنا»، استاد فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع)، «حسن خجسته»، معاونت سابق صدا و حجت الاسلام «هادی صادقی»، دبیر همایش برگزار شد، موضوع رسانة دینی پی‌گیری شد.
آشنا بر خلاف صادقی معتقد است که اصالت با ارتباطات دینی است. وی به مفهوم مطلق رسانه‌های دینی معتقد نیست؛ زیرا در اساس ارتباطات فرهنگی و دینی است و در آن رسانة دینی تحقق می‌یابد.
از این منظر ارتباطات دینی امری جدید نیست، رسانه، وسیله‌ای برای تبدیل دین در جامعه به فرهنگ است. تبدیل دین به امور باید و نبایدی که همان تبدیل امر مکتوب دینی به امر جاری زندگی روزمره است، کار رسانه است. امر فرهنگی باید با ویژگی‌های تغییر تدریجی، اختیاری و انتقال بین نسلی همراه باشد.
صادقی، رسانة دینی را با توجه به نحوة نگریستن از ابعاد مختلف در تعریف دارای گستردگی و محدودیت توصیف کرد. وی تعریف از رسانه را محدود به رسانة دیداری و شنیداری و تعریف از دین را نیز به همان معارف قدسی، محدود کرد و بحث را با این پرسش ادامه داد که برای آنکه رسانه به رنگ قدسی درآید، چه باید کرد؟ راه‌حل‌هایی که برای دینی‌کردن رسانه از طرف صادقی مطرح شد، عبارت‌اند از: ارائة موضوعات، محتوای دینی، ساختار دینی و تأثیر دینی. رسانة ديني از ديدگاه صادقي رسانه‌ای است که بتواند سمت‌وسوي مخاطب را به سمت دینداری و فرا رفتن از خودِ مادیِ زمینیِ این جهانی و این مکانی به سمت عالم قدسی متمایل کند و به تعالی‌بخشی به مخاطب بپردازد.
خجسته از حوزة هنجاری باید و نبایدی به رسانه نگاه کرد که چه چیزهایی به مثابة برنامة دینی در رسانه باید مطرح شود و کدام‌یک بر خلاف خط قرمز رسانه‌ای در رسانة دینی امکان طرح شدن را ندارد.
وی اظهار کرد که اگر بخواهیم، در حوزة عمومی و زندگی روزانه، رسانه‌ای به طور کامل دینی داشته باشیم، نمي‌توانيم؛ زيرا گرفتار ذات رسانة مدرن هستیم که ماهیت ضد اخلاق دارد؛ در نتیجه ذات آن در دست ما نیست که بخواهیم اصلاح کنیم؛ چراکه ذات ماهیت را شکل می‌دهد.
وی یکی از نارسایی‌هاي رسانه را در بیان مفاهیم قدسی با بیان مثالی این‌گونه مطرح کرد که بعضی مفاهیم عالی که به تلویزیون وارد می‌شود، دچار تنزیل و تقلیل می‌شوند؛ برای مثال تصویری‌کردن شیطان، درک آدمی را از مفهوم شیطان محدود می‌کند.
اکنون اين پرسش وجود دارد که رسانه‌های مدرن چقدر می‌توانند، هم‌گام با زندگی دینی، ما را راه ببرند؟ وی کشف عنصر ارتباطی را که بتواند به این پرسش پاسخ دهد، ضروری تلقی کرد.
کد مطلب: 13169
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/issue/13169/بازخوانی-مفاهیم-رسانة-دینی-دین-رسانه-ای-شده