رادیو و برنامههای مذهبی قبل از انقلاب اسلامی ایران
1 آبان 1388 ساعت 0:35
در قسمت‌های پیشین اشاره شد که وجود برنامههای مذهبی در رادیو ایران به دلیل توجه به دین‌مداری نبوده است، بلکه از دین به منظور سدی در برابر کمونیست استفاده می‌شد و اکنون ادامه تاریخ برنامههای مذهبی رادیو از سال ۱۳۴۰ به بعد:
گیتی کاوه*: در زمان نخست‌وزیری دكتر مصدق، «بشیر فرهمند» به ریاست اداره كل تبلیغات و انتشارات منصوب شد. در آن زمان بشیر فرهمند از استاد راشد درخواست كرد كه سخنرانی‌هایش را به هفته‌ای دو بار در هفته افزایش دهد؛ اما استاد با این پیشنهاد موافقت نکرد.۱
همچنین طی گزارش ساواک در تاریخ ۳۰/۳/۱۳۳۸ اعراب، از سخنرانی‌های آقای راشد استقبال کردند. در این گزارش آمده است که این سخنرانی‌ها نقش مفیدی در راه اتحاد مسلمانان ایفا می‌کنند. در ادامه این گزارش آمده است که «... هرگونه وزنه که از این راه در تهران به دست آید، به همان اندازه مفید است؛ زیرا هرکه مدعی وحدت اعراب است؛ تضعیف خواهد شد.»۲
سیاست تبلیغاتی حاكم بر رادیو، مستقل از سیاست‌های تبلیغاتی رژیم پهلوی نبود. این رژیم كه از دهه ۱۳۴۰ به بعد هر روز بیش از روز قبل به آمریكا و غرب نزدیك می‌شد، سعی می‌كرد با برنامههای گسترده تبلیغاتی به‌تدریج فرهنگ غرب را در این كشور گسترش دهد؛ بنابراین در كنار برنامههای مذهبی رادیو، برنامه‌هایی وجود داشت كه به‌طور کامل مغایر با شئونات مذهبی و حتی پیشینه ملی مردم ایران بود. هرچه بر تعداد این برنامه‌ها افزوده می‌شد، سیاست بر این بود كه بر محتوا و وزانت برنامههای مذهبی افزوده شود. شاید رژیم پهلوی بدین طریق می‌خواست، زهر برنامههای سكولار رادیو را بگیرد و بر این سیاست دوگانه سرپوش گذارد. شاهد این مدعی برنامه‌ریزی رادیو برای برنامههای ماه مبارك رمضان است.
توضیح اینكه در زمان ریاست اسفندیار بزرگمهر پخش اذان صبح در رادیو قطع شده بود؛ اما در اسفند ۱۳۴۰ مصادف با ماه مبارك رمضان بنا به خواست شنوندگان از این تاریخ به بعد هم در ماه مبارک رمضان و هم در سراسر سال اذان صبح از رادیو ایران پخش می‌شد.
در زمان نخست‌وزیری دکتر «علی امینی» در سال‌های ۴۱-۱۳۴۰ که مصادف با ریاست «نصرت‌الله معینیان» بر اداره کل انتشارات و رادیو بود، درخواست‌های زیادی مبنی بر راه‌اندازی سخنرانی‌های آقای «محمدتقی فلسفی»، واعظ مشهور، از طرف مردم و مجامع مذهبی می‌شد؛ از این‌رو سخنرانی‌های ایشان در روزهای ماه مبارک رمضان از مسجدی که از آنجا سخنرانی می‌کرد، از رادیو پخش می‌شد و شنونده‌های رادیو در سراسر کشور از آن بسیار استقبال می‌کردند.۳
در ایام مذهبی محرم، ویژه دهه اول، برخی برنامههای عادی رادیو قطع می‌شد و به جای آنها برنامههای مذهبی پخش می‌شد و یا محتوای برنامههای روزمره قبلی به گفتارهای مذهبی اختصاص می‌یافت.
در اردیبهشت سال ۱۳۴۴ که قسمتی از آن مصادف با ماه محرم بود، آقای «حسن صدر» سلسله سخنرانی‌هایی داشتند
و نیز آقای «نعمت‌الله قاضی شکیب» چند برنامه با نام «خون و خورشید» برای رادیو نوشت.
برنامه‌ای نیز به نام «ردای کارون» به نویسندگی آقای «محمد سروش» در فهرست برنامههای مذهبی رادیو جای داشت.
همچنین کسانی چون: آقایان سبزواری، دکتر ناظرزاده کرمانی، دکتر خوانساری، دکتر مظاهر مصفا، دکتر مهاجرانی، آل آقا از رادیو سخنرانی داشتند.۴
در زمان ریاست نصرت‌الله معینیان در اداره كل انتشارات و تبلیغات، تحولات اساسی زیادی در ابعاد گوناگون فعالیت‌های رادیویی به وجود آمد. یكی از این موارد تنوع‌بخشی و جذاب‌کردن قالب‌های برنامه‌سازی رادیویی بود؛ از این‌رو برنامههای مذهبی رادیو نیز علاوه بر قالب سخنرانی، در قالب‌هایی چون نمایشنامه، اشعار عرفانی همراه با آیات قرآن ساخته شد. در ایام سوگواری‌های مذهبی نیز رادیو قطع موسیقی داشت.۵
با انتصاب «جهانگیر تفضیلی» به ریاست اداره كل تبلیغات و انتشارات، مردی که در حیات سیاسی خود هر روز به رنگ تازه‌ای درآمد، سیاست تبلیغاتی رادیو در قبال برنامههای مذهبی به کلی تغییر کرد.
او در بدو کار پخش اذان از رادیو را متوقف کرد.۶
سپس از پخش سخنرانی استاد راشد جلوگیری کرد. او حتی ترکیب شورای نویسندگان رادیو را به‌هم زد و از عناصر لائیکی چون «فرخ لو پارسا» در این شورا استفاده کرد و آنقدر در اتخاذ سیاست غیر مذهبی و ضد مذهبی افراط کرد که ساواک در گزارش اطلاعات داخلی خود با موضوع افکار عمومی در تاریخ ۱۹/۳/۱۳۴۲ که سند آن موجود است، می‌نویسد:
«بی‌سیاستی جهانگیر تفضلی در تحریک مقامات مذهبی و ایجاد عصبانیت در مردم بسیار مؤثر بوده است و قسمت عمده تشکیلات مخالفان در اثر اقدامات بی‌رویه تفضلی قدرت گرفته است.»۷
برنامههای مذهبی، پخش اذان محلی ۱۳۴۴
در سال ۱۳۴۴ زمانی كه رادیو زیر نظر وزارت اطلاعات اداره می‌شد، «حسن پاكروان» وزیر اطلاعات بود. یکی از مهم‌ترین اقدامات پاکروان در این مقام برای رادیو راه‌اندازی پخش اذان به ساعت شرعی محلی در مراکز استانی بود.
این اقدام را مهندس پارسا استاندار اصفهان در جلسه افتتاح برنامههای بامدادی رادیو اصفهان که حدود صد نفر از شخصیت‌های اصفهانی هم در آن حضور داشتند، چنین بیان می‌کند:
«مطلب دیگر اینکه من نامه‌ای داشتم، از جناب آقای وزیر اطلاعات (حسن پاکروان) که برای تعیین ساعات در قبل پخش اذان جلسه‌ای تشکیل شود تا اذان مغرب به وقت محلی پخش شود. این کار نیز بسیار خوب است و پیش از این مورد تقاضای عده زیادی از علما بود... .»۸
مسئله قطع موسیقی در رادیو، بسیار جدی بود. در ایام قطع موسیقی، رادیو حتی از پذیرفتن و پخش آگهی‌های همراه موسیقی
خودداری می‌کرد و به صاحبان شرکت‌ها اعلام کرد که از آنها آگهی بدون موسیقی می‌پذیرد و مسئولیت این کار با دفتر آگهی وزارت اطلاعات بوده است.۹
در سال ۱۳۵۲ دكتر «سیدضیاء‌الدین سجادی» مسئولیت برنامههای مذهبی رادیو را به عهده داشت.
هدف برنامههای مذهبی، روشن‌کردن افکار مسلمانان و نشر حقایق و معارف اسلامی و معرفی شخصیت‌های مهم اسلام، اعلام شده بود.۱۰
قاریان قرآن در دهه ۵۰: آقای احمدیان، محمدتقی از نفرات اول مسابقات داخلی و بین المللی قرآن بودند.۱۱
لازم به توضیح است كه در این سال‌ها رادیویی به نام «رادیو دریا» در شمال كشور تأسیس شده بود كه مسئولیت تهیه برنامه برای جماعتی كه در ساحل دریا با وضعیت منافی عفتی كه خوانندگان این مقاله از آن آگاه‌اند، داشت؛ بنابراین برنامههای مذهبی در رادیو، یك پوشش سطحی بیش نبود.
در سال ۱۳۵۲ صدا و اطلاعاتِ موسیقایی خوانندگان اشعار مذهبی رادیو می‌بایست به تصویب شورای موسیقی می‌رسید. خوانندگان اشعار مذهبی در این زمان عبارت بودند از:
آقایان: سید جواد ذبیحی، حسن یزدانیان، احمدیان، میلادی، رضایی، رستمی و رضوی.
در سال ۱۳۵۲ گروه دین و ادب در رادیو راه‌اندازی شد و اقداماتی به شرح زیر در زمینه برنامههای مذهبی انجام داد:
الف) توجه بیشتر سخنرانان به امور اجتماعی و اقتصادی و نیازمندی‌های نسل جوان به امور تربیتی و اخلاقی
ب) بررسی دقیق اشعار عرفانی و مذهبی که به وسیله خوانندگان اجرا می‌شد، تا اشعار سست و کم‌ارج به برنامه راه نیابد
ج) ایجاد هماهنگی بین گروه دین و ادب و سایر گروه‌های رادیو و تلویزیون ملی ایران؛ به این منظور که از تکرار مکررات در برنامههای مختلف جلوگیری شود
د) دخالت‌دادن چند تن از جوانان تحصیل‌کرده در امر تهیه و طرح برنامه
مدیر گروه دین و ادب آقای دکتر «ضیاء الدین سجادی» بود و آقای «سید ابراهیم ستوده» از طرف ایشان امور اداری و فنی این گروه را انجام می‌داد.
در سال ۱۳۵۲ برنامههای مذهبی روزمره هر روز ساعت پنج تا شش بامداد در برنامه صبحگاهی و ساعت ۴۰/۱۱ تا ساعت دوازده با نام سخنرانی مذهبی پخش می‌شد. روزهای جمعه بعد از اخبار ساعت ۲۰ برنامه یک ساعته، استاد راشد جزو برنامههای مذهبی روزمره بود. برنامههای مذهبی روزهای عادی و نیز ایام سوگواری و اعیاد مذهبی و ماه مبارک رمضان با نظارت مستقیم گروه دین و ادب در قسمتی از برنامههای مربوط و با همکاری این گروه در زمینه مطالب مذهبی سایر گروه‌ها انجام می‌گرفت.
سخنرانان مذهبی به ترتیب روزهای هفته: شنبه آقای دکتر بهبهانی، یکشنبه آقای دانشی، دوشنبه آقای آل آقا، سه‌شنبه دکتر صالحی کرمانی، چهارشنبه دکتر مهاجرانی، پنج‌شنبه آقای سبزواری، جمعه آقای راشد۱۲
اخبار مذهبی رادیو
پس از ادغام رادیو و تلویزیون در سال ۱۳۵۰ شورای مذهبی به ریاست آقای جعفریان، معاون سازمان تشکیل شد. تأسیسات برنامههای دینی در این شورا طرح‌ریزی می‌شد و توسط کمیته مذهبی به اجرا درمی‌آمد. اولین تصمیمی که این شورا گرفت، ایجاد یک بخش خبر با نام اخبار مذهبی بود. ایجاد این بخش این هدف را داشت که مردم علاقه‌مند از رویدادهای مذهبی کشور خود و سایر کشورهای اسلامی آگاه شوند و در واقع نقطه‌ای برای ارتباط جهان اسلام با کشور اسلامی در دستگاه ارتباط جمعی (رادیو ) به وجود آید.
اخبار مذهبی ابتدا کار خود را با تشکیل مجالس دینی در تهران آغاز کرد و به علاقه‌مندان محلی مشخصات تشکیل یک مجمع مذهبی را آگاهی می‌داد، سپس مجالس دینی شهرستان‌ها را نیز در این بحث آورد.
آنگاه به معرفی کتاب‌هایی که در ایران و جهان اسلام به چاپ می‌رسید، پرداخت و در این زمینه تا آنجا که مقدور بود با مولفان و ناشران کتاب‌های دینی نیز مصاحبه‌هایی ترتیب می‌داد و در آخرین مرحله به پخش خبرهای دینی مربوط به جهان اسلام پرداخت.
خبرهای مذهبی را در تهران کمیته مذهبی تهیه می‌كرد و جالب بود كه خود مردم خبرنگاران کمیته مذهبی بودند، کمیته پس از بررسی، خبر را منتشر می‌کرد.
در شهرستان‌ها مراکز خبری رادیو و تلویزیون با این برنامه همکاری مستقیم داشتند و اخبار خود را به این مرکز مخابره می‌کردند و مرکز خبر هم آن را به قسمت خبرهای مذهبی می‌داد. سه ماه رمضان، محرم و صفر خبرهای مذهبی رونق بیشتری داشت. در ماه رمضان گروه مذهبی سازمان رادیو و تلویزیون فعالیت فشرده و تلاش بیشتری از ماه‌های دیگر داشت. در طول سال گروه مذهبی سازمان رادیو-تلویزیون مرجعی بود، برای پاسخ سوالات دینی شنوندگان رادیو و طبق آمار، ماهانه کم‌وبیش به دو هزار سؤال پاسخ گفته می‌شد.
کمیته مذهبی علاوه بر این وظایف، روزانه از رادیو، ۲۵ دقیقه برنامه مذهبی پخش می‌کرد که سخنرانی مذهبی نیم‌روز، اخبار مذهبی و اذان را شامل می‌شد. در سخنرانی‌های نیم‌روز هر روز، یکی از سخنرانان مذهبی درباره مسائل مختلف دینی و اسلامی و معارف و فرهنگ اسلام سخنرانی می‌کردند که به ترتیب روزها آقای بهبهانی، آقای صالحی کرمانی، آقای مهاجرانی و روزهای پنج‌شنبه، دانشمند محترم، آقای راشد سخنرانی می‌کردند. دیگر همكاران برنامههای مذهبی رادیو در نیمه دوم دهه ۱۳۵۰ عبارت بودند از آقای سیدمهدی آل طاها، محمد موقتیان، سیدمحمد ستوده، دکتر محمد پیشوایی و دیگران.
آنچه به اختصار درباره برنامههای مذهبی رادیو آمد، نشان می‌دهد كه مردم ایران، همه، اسلام را می‌خواستند؛ نه آنچه به‌طور ناقص و ابتر به آنها می‌رسید.
برای حسن ختام این یاداشت به اصیل‌ترین و جاودانه‌ترین اثری كه در رادیو ساخته شد، می‌پردازم و آن اذان مرحوم رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی است. ایشان، خود، درباره این موضوع می‌گویند: «هر گوشه‌ای انداختم نشد تا اینكه آن را در روح‌الارواح آواز بیات ترك اجرا كردم.» و این همان اذانی است كه بیش از پنجاه سال است كه از رادیو پخش می‌شود و با شنیدن آن روح هر مخاطبی به سوی عرش اعلا به پرواز درمی‌آید.
* دبیر کمیته مرکزی نظارت موسیقی معاونت صدا
منابع:
۱. اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران (۱۳۷۹)، تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، ص ۳۸
۲. همان ص ۴۵۹
۳. همان ص ۵۹
۴. مجله رادیو ایران (۱۳۴۴) ش ۱۰۲، ص ۵
۵. منبع اول، ص ۵۱۰
۶. مصاحبه با شاهرخ نادری، تابستان ۱۳۸۶
۷. مجله رادیو ایران (۱۳۴۴) ش ۱۱۳، ص ۶
۸. کارهای هفته، اداره اطلاعات و رادیو اصفهان، ۱/۳/۱۳۴۴. ص ۳
۹. شرح وظایف بخش‌های وزارت اطلاعات ۲۰/۱۲/۱۳۴۸. (سند موجود در مرکز اسناد ملی ایران)
۱۰. تماشا، ۳/۱۳۵۲. صص ۲۳-۲۲
۱۱. تماشا، ۲/۱۳۵۲. ص ۶۸
۱۲. تماشا، ۱۱/۱۳۵۲. ص ۵۵
کد مطلب: 13171
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/issue/13171/رادیو-برنامه-های-مذهبی-قبل-انقلاب-اسلامی-ایران