آرمان هیأت - خرد اولویت دارد

ماهنامه سپیده دانایی نیز در شماره۲۶ خود به موضوع « استخاره» پرداخت. با توجه به پرونده این شماره خیمه با همین موضوع، از سردبیر سپیده دانایی خواستیم گزارشی از موضوعات مطرح شده در آن پرونده ارائه کند که در ادامه می‌آید.

پدرام الوندی:ماهنامه سپیده‌ دانایی به دلیل طیف مخاطبانی که برگزیده است و مشکلاتی که خاص آنهاست در شماره مردادماه خود به موضوع مهم استخاره پرداخت؛ استخاره به صورت عام و استخاره برای ازدواج به صورت خاص.

مخاطبان ماهنامه، جوانانی تعریف شده‌اند که هجده سال را رد کرده‌اند و در آستانه تجربه ارتباط با جنس مخالف، تدارک ازدواج و یا تدارک آغاز زندگی مشترک هستند. این جوانان در دوره‌ای از زندگی هستند که بیشترین انتخاب‌های مهم زندگی‌شان صورت می‌گیرد و به همین دلیل بیش از دوره‌های دیگر زندگی نیاز دارند که به قاطعیت برسند و بر تردید خود چیره شوند. بیش از هر دوره دیگری نیاز دارند که خرد را به کارگیرند و استدلال‌های منطقی را جانشین تصمیم‌های احساسی کنند.
اتفاقاً در چنین دوره‌ای است که رجوع به قرآن برای استخاره در میان جوانان متداول‌تر است. این رجوع با خرافه نیز آمیخته است و گاه به فال قهوه و نظیر اینها هم می‌رسد؛ اما استخاره با قرآن به مثابه یک سنت اسلامی مسئله‌ای است که به آن پرداخته شده است.

در این پرونده نخست، گفتاری است از دکتر محمود گلزاری، استاد روان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی که در مقام یکی از مشاوران زبده حوزه ازدواج با موارد متعددی از جوانانی روبه‌رو بوده است که بر سر تردید و دوراهی به استخاره پناه برده‌اند. او در نوشته‌اش بر اهمیت خرد تأکید می‌کند و از باربارا تاکمن نویسنده کتاب مشهور «سیر نابخردی»‌ نقل می‌کند: «با مروری به ده‌ها تصمیم ابلهانه زورمداران تاریخ می‌توان به این نتیجه روشن رسید که نابخردی آدمیان زمان و مکان نمی‌شناسد،‌ عمومی و همیشگی است».

دکتر گلزاری پس از تأکید بر اهمیت عقل و خرد به سراغ استخاره می‌رود و آن را در متن عقل و دین می‌داند. او از سیدبن طاووس در کتاب فتح‌الابواب نقل می‌کند که «استخاره کردن در امری که در شرع، حکمی روشن دارد روا نیست و تنها در کارهای مباح یا در انتخاب میان دو مستحب نیکو و پسندیده است.»

حجت‌الاسلام جعفر اردبیلی کارشناس دیگری است که به استخاره می‌پردازد. او در نوشته‌اش تأکید اصلی را بر این مسئله می‌گذارد که استخاره از سوی علما تنها در حالتی مجاز است که خرد بشری نتواند تصمیم نهایی را بگیرد. علامه طباطبایی معتقد هستند که انسان پس از آنکه خود راهی نیافت و از مشورت با عقلا نیز طرفی نبست، می‌تواند به خدای خودش متوسل شود و خیر خود را از او مسئلت کند.
اردبیلی همچنین به نظر برخی علما اشاره می‌کند که استخاره را در مورد ازدواج و طلاق مشروع نمی‌دانند. او تأکید می‌کند که استخاره در نگاه علمای دین تنها وقتی که پیش از آن عقل و مشورت به کار بسته شده و بی‌نتیجه مانده باشند، جایز است.

دکتر حمید حبشی، پزشک و مشاور،‌ کارشناس دیگری است که درباره استخاره ازدواج نوشته است. حبشی می‌گوید که استخاره به معنی طلب خیر است و نه طلب نتیجه؛ به این معنی وقتی خیر از راه مشاوره و تعقل به دست می‌آید، استخاره جایگاه خود را از دست می‌دهد و روی آوردن به آن صحیح نیست. او می‌گوید که در ارزش استخاره می‌توان گفت که استخاره بسیار غلط، زمانی است که هر فکر و بررسی و تحقیق را در ازدواج به استخاره بسپاریم و بسیار درست، وقتی است که در تنگنای تشخیص و تصمیم پس از تلاش و بهره‌بردن از همه امکانات تشخیصی، با توسل به آن، از تردید و تشویش آزاد می‌شویم.

این پرونده در نهایت با یک گزارش اجتماعی از استخاره و یادداشتی از دکتر سعیدمعیدفر، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، پایان می‌پذیرد. او از منظر جامعه‌شناسی به همان نتیجه‌ای رسیده است که سایر کارشناسان این پرونده؛ اینکه استخاره نباید جای فرآیندهای عقلانی را بگیرد. نباید به جای اینکه درباره موضوعی اطلاعات جمع و آنها را تحلیل کنیم با کنارگذاشتن عقلانیت یک‌سره به سوی این برویم که استخاره بگیریم.

معیدفر استخاره را پدیده‌ای خنثی ارزیابی می‌کند که حتی می‌تواند نتایج مثبتی نیز داشته باشد؛ اما نحوه به‌کارگیری آن می‌تواند مفید یا مضر به حال فرد و اجتماع باشد.