آرمان هیأت - دکتر پیتر چلکووسکی

گروه مردم‌شناسی: در شماره ۵۹-۵۸ ماهنامه «خیمه» بخش اول یکی از بهترین نوشته‌ها دربارۀ مراسم نخل‌گردانی را خواندیم. در اینجا بخش دوم و پایانی این نوشتار را از نظر می‌گذرانیم.

چند روز قبل از عاشورا، سازه چوبی نخل از بالا تا پایین کاملاً پوشانیده می‌شود. رنگ‌های اغلب پارچه‌هایی که اسکلت نخل را می‌پوشانند، مشکی و سبز است. رنگ مشکی نشانه و نماد سوگواری و رنگ سبز نشانه و نماد اهل بیت پیامبر [ص] است. مراسمی که شامل تزیین نخل می‌شود «نخل‌بندی» نام دارد. همه می‌توانند به مراحل نخل‌بندی کمک کنند، برخی به علت نذرهای فردی به این کار کمک می‌کنند و برخی دیگر برای نشان دادن علاقه خود به امام حسین [ع] دست به این کار می‌زنند. در طی انجام این مراحل، می‌توان نیایش‌ها در درخواست رحمت و مرحمت الهی همچون «اللهم صل علی محمد و آل محمد» (خدایا بر محمد [ص] و آل محمد [ع] درود فرست) را شنید.
هر بار که سازه چوبی نخل با پارچه پوشانده می‌شود، اشیائی نمادین به این سازه وصل می‌شود. آینه‌ها از بخش‌های اصلی این تزیینات هستند، برخی از آینه‌ها به وسیله مردمان همان جماعت محلی به عنوان امانت نذری اهدا می‌شود، برخی خریداری می‌شود و به عنوان پیشکش هدیه داده می‌شود و برخی به صورت موقت اجاره گرفته می‌شود. زنان جوان به هدف اینکه شوهر خوبی پیدا کنند، آینه‌هایی هدیه می‌دهند.

بسیاری عقیده دارند که چنین هدایایی باعث شفاعت امام حسین [ع] خواهد شد. آینه‌ها از نظر نمادین هاله‌های تابناک پیکر امام حسین [ع] را بازنمایی می‌کنند. آینه‌ها نور را منعکس و بدین وسیله این تخت روان را به شیئی درخشنده تبدیل می‌کنند؛ علاوه بر آن مشارکت‌کنندگان در دسته‌گردانی‌ها انعکاس خود را در آینه‌هایی که به این تخت روان وصل شده می‌بینند و احساس می‌کنند، آرزویشان برای همدردی با مصایب امام حسین [ع] جامه عمل به خود پوشیده است.

امروز کمتر می‌توان خنجر و سپر را به اندازه‌ای که در گذشته به نخل وصل می‌شده، مشاهده کرد. این جنگ‌افزارها به صورت نمادین، سلاح‌هایی که دشمنان برای مجروح کردن و کشتن امام حسین [ع] به کار می‌بردند را نشان می‌دهد. آینه‌هایی که در جلو نخل چسبانده می‌شود، گاهی تمام سطح آن را می‌پوشاند و گاه روی طاقی که در اطراف درخت سرو است، قرار می‌گیرد. این درخت سرو از نوارهای چوبی و سبز رنگ بافت شده است. به این درختِ سرو که در پس‌زمینه خود سطحی سیاه دارد تیرها و پیکان‌هایی وصل شده که نماد تیرهایی است که بر پیکر امام حسین [ع] فرو رفته است. این درخت سرو خود نمادی از پیکر امام حسین [ع] است. همچنین شکل کلی این شبکه چوبی (نخل) درخت سرو را به یاد می‌آورد. (طبیبی: ۱۷۵-۱۷۸)

بر بالای نخل، در جلو و عقب، شدّه یا همان تیرک عمودی که با حلقه‌های فلزی بالا نگه داشته شده، قرار دارد. این واژه شاید به علت معنای آن، که کناره یا لبه است مورد استفاده قرار گرفته باشد؛ زیرا ضمایم متصل به حلقه در دور تیرک شکل یافته‌اند یا اینکه این نامگذاری به سبب شباهت آن به شکل فراخ و حلقه مانند علامت تفکیک‌کنندۀ [عبارت] «شدّه» در زبان عربی باشد. [عبارت شدّه در زبان عربی به معنای بستن است] پارچه‌های رنگین که توسط مردم محلی وقف شده از این حلقه‌ها آویزان شده‌اند و هر یک برای پوشاندن نخل به اندازه کافی بزرگ هستند.

بر اساس منابع اسلامی، پس از اینکه امام حسین [ع] و هفتاد و دو یارش در دشت کربلا کشته شدند، دشمن خیمه‌های آنها را به تاراج بردند، هر چه می‌توانستند چپاول کردند و سپس اردوگاهِ آنها را به آتش کشیدند. این پارچه‌ها به صورت نمادین، پارچه‌هایی را که زنان حاضر در دشت کربلا می‌توانستند با آنها پوشاک خود را درست کنند، نشان می‌دهند.

در وسط سقف نخل در میان [دو] شدّه، نشانِ امام حسین [ع] که علم نامیده می‌شود، قرار دارد. این عَلَم بزرگ، تیغ‌های فلزی است که ارتفاع آن گاهی به سه متر می‌رسد و به محور چوبیِ نخل چسبانده شده است.

علم‌ها سه بخش دارند. [اول] محوری چوبی که تیرکی فلزی و افقی دارد. روی این تیرک چند تیغه فلزی وجود دارد. حیوانات فلزی گوناگونی به این تیرک وصل شده‌اند که شامل شیر، طاووس و کبوتر می‌شود. شال‌های گران‌قیمتی نیز از آن آویزان شده‌اند. علم‌ها اغلب به طور جداگانه در دسته‌گردانی‌ها حمل می‌شوند.

هنگامی که کل تخته عقبی نخل امیرچخماق آذین بسته می‌شود در حقیقت قصد بازنمایی مرقد امام حسین [ع] در کربلا را دارد. ویژگی‌های مشخص و معمارانه مرقد امام حسین [ع] که به آسانی قابل تشخیص است با نخ طلا و کاموای سیاه دوخته شد است. (نگاه کنید به تصویر ۱) در این سبک، نخل به صورت نمادین هم رفعت مقام و هم مرقد امام حسین [ع] را نشان می‌دهد. نخل امیرچخماق اگر چه دیگر استفاده نمی‌شود، در روز عاشورا با این پرده تزیین می‌شود. (چلکووسکی)

گرداندن نخل‌های بزرگ در روز عاشورا در میان جماعت‌های نواحی مرکزی ایران انجام می‌شود. در این نواحی مناسک بسیاری به اجرا درمی‌آید. هر بار که این مناسک به پایان می‌رسند همه توجه‌ها به نخل، معطوف می‌شود. مردان پابرهنه، پیراهن‌ها و شلوارهای مشکی بر تن کرده‌اند و جای خود را در تیرک‌هایی که از زیر شبکه چوبی بیرون آمده، یافته‌اند. چهار راهنمایی که در چهار ضلع نخل ایستاده‌اند، شال‌های سبز [بر گردن] دارند. بر بالای نخل در کنار شدّه‌ها، مردان سنج به دست ایستاده‌اند. نوحه‌ها خوانده می‌شود و در همان حال بسته‌های شکرپنیر بر سر سنج‌زن‌ها پرتاب می‌شود آنها هم در عوض بر سر جمعیت آبنبات می‌ریزند.

بسته‌های شکرپنیری که توسط سنج‌زن‌ها برداشته نشده، اما به نخل برخورد کرده، متبرک در نظر گرفته می‌شوند. مردم سنگ و کلوخ را از مسیر حرکت نخل‌برداران جمع می‌کنند تا پای برهنه آنها آسیب نبیند. در پایان، لحظه قطعی برداشتن نخل فرا می‌رسد. (نگاه کنید به تصویر۲) مردی که مسئول این کار است و «بابا» نام دارد با فریاد «یا حسین» امام حسین [ع] را به یاری می‌طلبد و با برخورد سنج‌ها نخل برداشته می‌شود. این کار «نخل‌برداری» نام دارد.

حرکت دادن نخل که «نخل‌گردانی» نام دارد، ادامه می‌یابد. نخل توسط چهار نفر هدایت می‌شود. (گاهی اوقات در مواردی که نخل خیلی بزرگ باشد، راهنماهای کمکی روی تیرک‌هایی که از نخل بیرون‌زده، می‌ایستند.) نخل به طرز باشکوهی در مسیر دایره‌وار در جهت خلاف حرکت عقربه‌های ساعت حرکت می‌کند.

در اطراف نخل مردانی قرار دارند که به آرامی گام برمی‌دارند و لباس‌های مشکی بر تن کرده‌اند. آنها حزن مناسکی شده و حس اندوه (ماتم) خود را به وسیله دست بر سینه زدن نشان می‌دهند. به زودی نخل به یکی از توقفگاه‌های خود می‌رسد و به این وسیله نخل‌برداران می‌توانند، استراحت کنند. در هنگام توقف، نوحه‌ها خوانده می‌شود و ماتم‌داری به صورت سینه‌زنی انجام می‌شود. در مواردی که نخل در میدان شهر قرار دارد، همانند نخل امیرچخماق، نخل گاهی تا هفت مرتبه دور میدان گردانده می‌شود. (چلکووسکی)

در جاهای دیگر مثل قمصر کاشان، نخل‌گردانی ساختاری تک‌خطی [و ثابت] دارد. نخل‌های محله‌های مختلف پشت سر هم در شهر حرکت داده می‌شوند و زنان در تمام مسیر در پیاده‌روها و بر بام خانه‌ها پشت سر هم می‌ایستند؛ حتی تماشاچیان نیز با پیوستن به ماتم‌داری‌های متعدد به شرکت در این مناسک کشیده می‌شوند. (چلکووسکی)

کتابنامه:
Peter Chelkowski, unpubl. field research in Yazd, Mehriz, and Taft, June ۱۹۹۹, Hechmatollah Tabibi, “Cérémonies traditionelles du naxl à Natanz”, Objets et Mondes ,۱۷/۴, Musée de L’Homme, Paris, ۱۹۷۷, pp. ۱۷۵-۷۸

منبع:
“Nakl”, by Peter J. Chelkowski, Encyclopedia Iranica, Vol. ۷, Edited by Ehsan Yar-Shater, Mazda Publishers, Costa Mesa, California, ۱۹۹۶
تصویر ۱.tif

مراسمی که شامل تزیین نخل می‌شود «نخل‌بندی» نام دارد. همه می‌توانند به مراحل نخل‌بندی کمک کنند، برخی به علت نذرهای فردی به این کار کمک می‌کنند و برخی دیگر برای نشان دادن علاقه خود به امام حسین (ع) دست به این کار می‌زنند.

گرداندن نخل‌های بزرگ در روز عاشورا در میان جماعت‌های نواحی مرکزی ایران انجام می‌شود. در این نواحی مناسک بسیاری به اجرا درمی‌آید.