آرمان هیأت - فرهنگ محرم

بررسی مردم‌شناختی عناصر فرهنگی مناسک سوگواری حسینی

گرچه در تعریف فرهنگ اتفاق نظری کامل وجود ندارد و اندیشمندان علوم اجتماعی در تعریف این مفهوم راه‌های مختلفی را پیموده‌اند، شیوه و گونه‌ای که انسان‌ها نسبت به خود و غیرخود (طبیعت) در تعامل‌ مدام‌اند و ابعاد مادی و غیرمادی بی‌شماری می‌یابد، را می‌توان فرهنگ تصور کرد.

پیمان اسحاقی

فرهنگ محرم؟!

در صورتی که خواسته باشیم نسبت اجزای مادی و غیرمادی این مفهوم را با مسئله محرم بسنجیم، می‌توان از فرهنگ محرم سخن گفت. فرهنگ محرم به‌راستی دارای عناصر مادی و غیر مادی (معنوی) بی‌شماری است. این عناصر نه تنها بسیار متنوع و گوناگون هستند؛ بلکه نسبت به فرهنگ‌ها، سرزمین‌ها و دوره‌های زمانی متفاوت صورت‌های جدیدی می‌یابند که این امر نه فقط عرصه وسیعی را برای تحقیق و پژوهش فراهم آورده؛ بلکه آن را به یکی از مهم‌ترین و جذاب‌ترین عرصه‌های تحقیقی درباره ایران، عراق، خاورمیانه جنوب آسیا و پراکندگی شیعیان جهان تبدیل کرده است.
در این بخش برآنم که تصویری ولو کاملاً اجمالی از این برآیند عرضه کنم. این تصویر اگر چه بیش از اندازه مجمل است، بر آن است تا راه را بر بررسی‌های بیشتر و مستقل در این رابطه بگشاید. در این بررسی نسبت شماری از مهم‌ترین مفاهیم فرهنگی با فرهنگ محرم سنجیده شده است.

مردان

مردان اساساً حدود نیمی از جمعیت جامعه انسانی را تشکیل می‌دهند. مردان واجد برخی ویژگی‌های اجتماعی هستند که آنها را صاحب شماری از توانایی‌های اجتماعی می‌سازد. در مناسک سوگواری حسینی، مردان به عنوان کسانی که دارای مسئولیت‌های خاص هستند، شناخته می‌شوند. در میان این مسئولیت‌ها می‌توان به مسئولیت تشکیل و برگزاری این مراسم اشاره کرد.

در مناسک سوگواری حسینی، اساساً ارجاع مفهومی فراوانی نسبت به واقعه کربلا وجود دارد؛ به صورتی که همواره اجزای واقعه کربلا در همه ابعاد آن الهام‌بخش اجزای گوناگون این مناسک است. این امر تا به اندازه‌ای عمق یافته که در مناسک سوگواری حسینی، سوگواران به آن بخش از واقعه کربلا که خود احساس نزدیکی بیشتری می‌کنند، ارجاع بیشتری می‌یابند.

در واقعه کربلا مردان دخالت بسیاری داشته‌اند. شخصیت اصلی این واقعه یعنی امام حسین (ع) یک مرد بوده و شهدای کربلا را عمدتاً مردان تشکیل می‌دهند. حماسه‌ها، فداکاری‌ها و حمایت مردان در واقعه عاشورا علاوه بر اینکه برای مردان، بسیار حماسی و تحسین‌برانگیز است، مسائل روی داده نسبت به زنان و خانواده‌های ایشان، برای مردان حاضر در مناسک سوگواری حسینی کاملاً دردآورد است.

مردان در مناسک سوگواری حسینی در «صحنه» قرار دارند. عزاداری‌های ایشان در «علن» صورت می‌گیرد. عرصه‌های عمومی همچون خیابان‌ها، حسینیه‌ها و اماکنی که امکان حضور جمعیت‌های مختلف جنسی وجود دارد، محل عزاداری مردان است.

ساحت‌هایی از مناسک سوگواری حسینی که احتیاج به فعالیت بدنی یا خدمات عملی دارد، اساساً اختصاص به مردان دارد و زنان و کودکان عمدتاً کسانی در نظر گرفته می‌شوند که به سادگی می‌توانند از این امکانات بهره‌برداری کنند.

زنان

زنان حدود نیمی از جمعیت جوامع شیعی را تشکیل می‌دهند. شرکت در این مناسک از سوی زنان عمدتاً به همراه کودکان یا دختران خود انجام می‌شود. این عده اغلب خود در سنین کودکی، چنین موقعیتی را تجربه کرده‌اند.

زنان اغلب در مجالس مختص به خود شرکت می‌کنند. ابعاد سازمانی این مجالس کاملاً بر عهده زنان است. زنان معمولاً واعظان و خطباء ویژه خود را دارند و از این‌رو مجموعه کاملاً مستقلی از مردان را تشکیل می‌دهند.

زنان سوگوار ارتباط روحی خاصی با زنان کربلا احساس می‌کنند. در کربلا، نه فقط زنان زیادی وجود داشتند، برخی از شاخص‌ترین شخصیت‌های کربلا را زنان تشکیل می‌دادند. مهم‌ترین فرد در این امر حضرت زینب (س) است. ایشان با رفتار خود در کربلا، ایده‌آلی چند وجهی را برای زنان ساخته که تاکنون مورد توجه و منبع الهام مهمی بوده است.

با اینکه در آماده‌سازی این مناسک زنان نقش کمتری از مردان دارند، حضور آنها در این مناسک اغلب پررنگ است و بیشتر به عنوان استفاده‌گران از این مناسک بدون اینکه نقش اجرایی چندانی داشته باشند، در نظر گرفته می‌شوند.

نوزادان/کودکان/نوجوانان

کودکان و نوجوانان به عنوان افرادی که معمولاً به صورت وابسته در این مناسک شرکت می‌کنند در نظر گرفته می‌شوند. کودکان و نوجوانان در بسیاری از مواقع از زمانی که درک کاملی از خود ندارند (نوزادی) تا زمانی که معمولاً به طور مستقل در این مناسک شرکت می‌کنند در تعامل با این مناسک هستند.

فرهنگ سوگواری نوزادان همواره مورد توجه خاصی بوده؛ زیرا یکی از مظلوم‌ترین شخصیت‌های نبرد کربلا را کودکی شش ماهه تشکیل می‌دهند که به صورت مظلومانه‌ای به شهادت رسیده است. شهادت حضرت علی‌اصغر (ع) احتمالاً مهم‌ترین عرصه‌ای است که سوگواری کودکان، زنان و مردان به یکدیگر پیوند می‌خورد. پوشانیدن لباس‌های عربی، به صورتی که شبیه‌ترین پوشش به حضرت علی‌اصغر (ع) در نظر گرفته می‌شود از مهم‌ترین صورت‌های شرکت دادن کودکان در این مناسک است.

کودکان و نوجوانان با شرکت در این مراسم، اجتماعی شدن را تجربه می‌کنند. آنها اغلب در سال‌های بعد زندگی خود از مهم‌ترین صورت‌های دینی شدن خود را فرهنگ محرم می‌دانند. ایشان اغلب از این تجربه به نیکی یاد می‌کنند و به صورت گسترده‌ای سعی در انتقال این تجربه به نسل بعد با شرکت دادن فرزندان خود در این مناسک دارند.

سالمندان

سالمندان در این مناسک را باید افرادی تعریف کرد که به سبب کهولت کمتر می‌توانند مسئولیت‌های اجرایی و عملی را بر عهده بگیرند و بیشتر به صورت حاشیه‌ای در این امور دخالت دارند. تجربه، بینش تاریخی و اقتدار اجتماعی سالمندان معمولاً مهم‌ترین ابعاد دخالت آنها در این مناسک است.

در فرهنگ اسلامی، سالمندان دارای جایگاه اجتماعی خاصی هستند. سالمندان، از زنان و مردان، افرادی در نظر گرفته می‌شوند که حوزه اقتدار وسیعی در این مناسک دارند و می‌توانند دخالت‌های قابل ملاحظه‌ای در ابعاد گوناگون این مراسم داشته باشند.

گرچه سالمندان در اغلب اجزای این مناسک حضور دارند، حضورشان حاشیه‌ای است. این امر را می‌توان در نظم استقرار سوگواران یا تقسیم کار میان ایشان به صورت واضحی تشخیص داد.

یکی از مهم‌ترین ابعاد مهم نقش سالمندان در این مناسک، دخالت آنها در انتقال حافظه تاریخی این مراسم به نسل بعد است که بیشتر خود را در قالب نوعی محافظه‌کاریِ بدبینانه نشان می‌دهد. سالمندان همواره با یادآوری سنت‌های سوگواری پیشین به نظمی تأکید می‌کنند که ثمره سال‌ها تعامل این مناسک با شرایط اجتماعی است.

اقلیت‌های دینی

اقلیت‌های دینی در ممالکی که شیعیان در اکثریت هستند (ایران، عراق، بحرین و ...) نقش جالب توجهی دارند. در تمامی این موارد، اقلیت‌های مذهبی، در غیاب بازیگران بنیادگرای فراملی به ویژه وهابیت، نقش ویژه خود در این مراسم را دارند. در اغلب این موارد، نام امام حسین (ع)، حضرت عباس (ع) و شماری از شهدای کربلا، نزد ایشان آشناتر از بسیاری از مفاهیم اسلامی است.

بسیاری از این اقلیت‌ها آشنایی خود با اسلام را مدیون این مناسک هستند و در این مناسک است که به وسیله «منبر حسینی» به مثابه سخنگوی این مناسک با مفاهیم اسلامی، بدون واسطه آشنا می‌شوند.

علاوه بر مشارکت و سوگواری عملی در این مناسک، ابعاد اقتصادی حضور اقلیت‌های دینی در قالب اهدای نذورات به این مناسک قابل توجه است. با وجود اینکه حجم این اهداها نسبت به گردش مالی-نذری این مناسک بسیار ناچیز است به هر صورت نشان از پیوند صلح‌آمیزی دارد که این مناسک با اقلیت‌های دینی برقرار کرده است. تلاقی سال نوی مسیحی با ایام محرم امسال و تعطیلی این مراسم از سوی مسیحیان عراق به عنوان سرزمین اصلی برگزاری این مناسک، نمونه این امر است.

اطعام

غذاها یکی از مهم‌ترین عناصر مادی فرهنگ‌ها هستند. اهمیت غذاها نه فقط از نظر اثر زیستی آنها بر انسان‌ها، بلکه از نظر دلالت‌ها و ابعاد غیرمادی آنها است.

یکی از مهم‌ترین نکاتی که درباره اطعام در فرهنگ محرم باید مد نظر داشت، تناظر اطعام با ابعاد گوناگون این مناسک است؛ به این معنا که با شمار زیادی از ابعاد این مناسک، نوعی ماده غذایی نیز وجود دارد. اطعام‌ها در این مناسک انواع مختلفی دارند و از نوشیدنی‌های ساده تا وعده‌های غذایی کامل را شامل می‌شود.

تنوع یکی از مهم‌ترین ابعاد این امر است. در فرهنگ محرم به راستی با انواع بی‌شماری از مواد غذایی مواجه هستیم که در تناظر با بخش‌های مختلف این مناسک مورد استفاده قرار می‌گیرند. این مواد غذایی نه فقط شامل مواد غذایی مختلفی است؛ بلکه از نظر زمان توزیع و دلالت‌های فرهنگی، گوناگونی‌های مختلفی را شامل می‌شود.

مواد غذایی مرتبط با فرهنگ محرم تماماً رایگان است و اغلب رویکرد توزیعی دارد؛ به این معنا که اغلب از سوی مؤمنان تهیه می‌شود و به عنوان عملی خداپسندانه در میان سوگواران «توزیع» می‌شود. جالب اینجاست که مؤمنان برای این مواد غذایی، ارزشی قدسی قائلاند و به عنوان «تبرک» به آنها می‌نگرند.

نمادها

نمادها یکی از مهم‌ترین اجزای مناسک سوگواری هستند. نمادها اساساً ابزارهایی در نظر گرفته می‌شوند که حامل معانی خاصی هستند. افرادی که با محتوای این نمادها آشنا هستند به سادگی می‌توانند ارتباط این ابزارها با مفاهیم پیشین را درک کنند و از طریق آنها به مفاهیم ارجاعی برسند.
آنچه در زمینه نمادهای این سوگواری باید مورد اشاره قرار گیرد، یکی کثرت این نمادها و دیگری تداخل این نمادها است. نمادها خود را در دو قالب اشیای نمادین و رفتارهای نمادین نشان می‌دهند.

اشیای نمادین این مناسک ابزارهایی هستند، همسان اشیائی که در نبرد کربلا مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این اشیاء هم شامل اشیائی است که توسط دشمنان استفاده می‌شده و هم اشیائی که مورد استفاده یاران و خانواده امام حسین (ع) بودند.

این نمادها کارکردهای بسیاری دارند که از جمله می‌توان به ارتباط دادن سوگواران با مسئله مورد سوگواری، افزایش انسجام سوگواران و شکل دادن به این مناسک اشاره کرد.

استفاده از نمادها در فرهنگ‌های شیعی عموماً فراوان است؛ اما ظاهراً در فرهنگ‌های شیعیِ شبه قاره هند بیشتر به چشم می‌خورد.

زمان قدسی

فرهنگ محرم به صورت شگفت‌انگیزی شامل زمان‌های قدسی است. این زمان‌ها بر اساس رویدادهای مسئله الهیاتیِ مرجع این سوگواری‌ها (واقعه کربلا) تعریف می‌شوند و ارتباطی واقعی با بخش‌های گوناگون این سوگواری‌ها می‌یابند.

ابتدای محرم در اغلب فرهنگ‌های شیعی آغازین روز این مناسک در نظر گرفته می‌شود؛ اما به پایان رسیدن آن تنوعات زیادی دارد؛ اما روز اربعین اغلب روز پایانی این مناسک به حساب می‌آید.

شب و روز ماه محرم، قدسی و محزون در نظر گرفته می‌شود. امور سرورآمیز در این ایام برگزار نمی‌شود و روزها برای مؤمنان به صورتی به پیش می‌رود که همراه با بیم و امید است. از سویی بیم آن دارند که به لحظاتی برسند که در تناظری تاریخی، همزمان با جاری شدن شماری از مصائب سهمگین به امام حسین (ع) و شهدای کربلا است و از سویی دیگر بر آنند تا با رسیدن به روز عاشورا بتوانند مصیبت و رزیت خود را به صورت عملی به نمایش بگذارند.

روزهای دهه اول محرم به نام شماری از شهدای کربلا نامگذاری شده است. در هر یک از این روزها در وصف افرادی که روز به نامشان نامگذاری شده، سوگواری برگزار می‌شود. این نامگذاری‌ها به صورتی صعودی تا روز عاشورا به نام شهدایی نامگذاری شده که در فضل، برتر از دیگری در نظر گرفته می‌شوند. شب و روز عاشورا به نام امام حسین (ع) مناسک برگزار می‌شود؛ از آن پس نیز سوگواری‌ها برگزار می‌شود؛ اما با شدتی کمتر. ظهر روز عاشورا احتمالاً قدسی‌ترین دقایق این مناسک را تشکیل می‌دهد.

مکان‌های قدسی

سوگواری‌های حسینی اساساً در شماری از اماکن برگزار می‌شود. این اماکن یا به صورت ثابت به این امر اختصاص یافته یا به صورت موقت برای این کار مورد استفاده قرار می‌گیرند. اماکن ثابت برای این امر نیز گاه به هدف برگزاری این مناسک بنا شده و گاه اماکنی مذهبی هستند که در ایام سوگواری به این کار اختصاص می‌یابد. از نوع اول می‌توان به حسینیه‌ها و تکایا در ایران، امام‌باره‌ها و عاشورخانه‌ها به ترتیب در شمال و جنوب هند و امام‌بارگاه‌ها در پاکستان اشاره کرد و در نوع دوم می‌توان مساجد، امامزاده‌ها و مراکز اسلامی را نام برد.

گرچه این اماکن به صورت ذاتی واجد ویژگی‌های قدسی در نظر گرفته می‌شوند در ایام محرم قدسیتی بیشتر می‌یابند. این قدسیت‌یابی علاوه بر برگزاری مناسک، به سبب الصاق و حضور وسائلی است که به هدف سوگواری به آنها الصاق شده یا قرار داده می‌شوند.

برخی از اماکن قدسی در سوگواری‌ها تنها به سبب برگزاری این مناسک خصوصیتی قدسی می‌یابند. از آن جمله می‌توان به مسیرهای عبور و مروری اشاره کرد که دسته‌گردانی‌های این مناسک در آنجا صورت می‌گیرد.