آرمان هیأت - آشامیدن اندیشه‌های پاک در معیت پاکان

نیایش نه تنها در تکامل انسان به‌ صورت بی‌نظیری تأثیر دارد، بلكه نیرویی پیونددهنده است كه انسجام و وحدت درونی ادیان گوناگون را باعث می‌شود؛ از این‌روست كه جامعه‌شناسان معتقدند، نیایش‌ كاركردهای فردی و اجتماعی بسیار دارد. از نگاه جامعه‌شناسان كاركردهای فردی نیایش عبارت‌اند از:

محمدصادق امینی
رسیدن به آرامش روحی و روانی، جلوگیری از اعمال زشت و ناپسند و آسان شدن تحمل مرارت‌ها و ناملایمات كه در نهایت استقامت بیشتر در زندگی و تكامل معنوی را موجب می‌شود. درباره كاركردهای اجتماعی نیایش نیز می‌توان اشاره كرد كه از رهگذر عبادت و نیایش، رسیدن به وحدت در جامعه بشری میسر می‌شود كه پیامد چنین نگرشی در نهایت، دست یافتن به صلح و دوستی در جهان خواهد بود.

ماهاتما گاندی، رهبر فقید جنبش هند، درباره نیایش جمعی می‌‌گوید: «انسانی كه در معیت پاكان قرار می‌گیرد، اندیشه‌های پاك می‌آشامد؛ همین‌طور اگر انسانی پاك در جمعی حضور داشته باشد، دیگران نیز از پاكی وی اثر می‌پذیرند.»؛ به همین علت گاندی نتیجه می‌گیرد كه نیایش جمعی می‌تواند مردم را با یكدیگر متحد سازد و آنان را به جامعه‌ای واقعی تبدیل كند؛ اما جدا از همه توانایی‌های مثبت و عظیمی كه در بطن نیایش‌ جمعی وجود دارد، نباید این حقیقت را نادیده گرفت كه نیایش‌های جمعی ممكن است به دلیل وارد شدن سلیقه‌های شخصی در هدایت و برگزاری چنین جلساتی دچار آفاتی شود؛ آفاتی كه به باور بسیاری از كارشناسان مذهبی می‌تواند، در آینده‌ای نزدیك، در روند برگزاری چنین جلساتی به‌صورت منفی مؤثر باشند.

نباید از نیایش فردی غفلت کرد

انسان موجودی است كه هم جنبه فردی و هم جنبه اجتماعی دارد. توجه هم‌زمان به هر یك از این ابعاد، از جمله موضوعاتی است كه در دین مبین اسلام به‌طور خاص بدان توجه شده است و حتی می‌بینیم هنگامی كه از نیایش سخن است، اسلام مسلمانان را هم به نیایش فردی و هم به نیایش جمعی توصیه می‌كند؛ برای مثال زیارت خانه خدا و خواندن نمازهای یومیه از مواردی است كه اسلام، مسلمانان را به انجام آنها به صورت گروهی دعوت كرده است. در همین حال روایات بسیاری نیز درباره خلوت كردن با خدا و راز و نیاز با او وجود دارد كه نشان‌دهنده توجهی است که دین اسلام به نیایش‌های فردی دارد. مجموعه‌ای از این شواهد، نشان می‌دهد كه در اسلام نیایش‌های فردی و جمعی مكمل یكدیگر هستند.

در ضمن با پیروزی انقلاب اسلامی، شرایط مناسبی در جامعه ما برای انجام هرچه بیشتر فرایض دینی به‌صورت دسته‌جمعی به ‌وجود آمد كه با استقبال بی‌نظیر مردم در طول چند دهه گذشته همراه بوده است.

در واقع نگاهی به تاریخچه جلسه‌های مذهبی و نیایش‌های جمعی در كشور ما نشان می‌دهد، چنین جلساتی، نه‌تنها در پیروزی انقلاب اسلامی، بلكه حتی در تقویت روحیه رزمندگان در مدت ۸ سال جنگ تحمیلی و رویارویی با تهاجم فرهنگی دشمن به‌صورت بسیار ارزشمندی نقش داشته و دارد. البته ضروری است كه بگوییم، هرچند نیایش‌های جمعی توجه بسیاری را به خود جلب كرده است، به نظر می‌رسد كه در تشویق مردم به نیایش‌های فردی به‌نوعی غفلت شده است.

در همین خصوص حجت‌الاسلام والمسلمین رضا اسکندری، پژوهشگر قرآن و مهدویت با ارزشمند خواندن توجه دستگاه‌های مذهبی به ترویج فرهنگ نیایش جمعی، می‌گوید: «سوق دادن مردم به سمت نیایش‌های جمعی بسیار ارزشمند است و این كار از توانایی‌های عظیم فرهنگی و اجتماعی برخوردار است؛ ولی از نیایش‌های فردی نیز نباید غفلت كرد».

وی با تأكید بر ضرورت دقت و بررسی سیره اهل ‌بیت (ع) می‌افزاید: «ما روایت‌های متعددی داریم که اولین نفری باشید که به مسجد وارد می‌شوید و آخرین نفر باشید که از مسجد خارج می‌شوید تا بتوانید در این زمان که تنها در مسجد هستید، خلوتی داشته باشید و با خدای خود راز و نیاز کنید.
در واقع سیره اهل بیت (ع) و دستوراتی که از این بزرگواران به ما رسیده، نشان می‌دهد که به نیایش فردی بسیار توجه شده است و باید دستگاه‌های فرهنگی مثل صدا و سیما یا دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم نسبت به این مسئله بیشتر توجه کنند و تلاش کنند تا این سیره را دوباره احیا کنند؛ چون آثار و برکات بسیاری خواهد داشت.» این پژوهشگر قرآن و موضوعات مهدوی همچنین با اشاره به اینکه نیایش فردی برای رشد معنوی و تعالی انسان، آثار بی‌نظیر و درخشانی دارد، تصریح می‌کند: «در واقع دعای فردی تعاملی بین انسان با خدای متعال است، بدون اینکه هیچ حواشی‌ای وجود داشته باشد؛ در حالی كه بیشتر آثار دعای جمعی فرهنگی است. در واقع باید گفت كه نیایش جمعی، یک پیش‌زمینه و مقدمه‌ای برای سوق دادن انسان‌ها به سمت نیایش فردی است.»

به باور وی، هدف غایی و کامل‌تر ما در جامعه از تشویق مردم به نیایش‌های جمعی باید سوق دادن انسان‌ها به سمت دعا و راز و نیاز کردن با خدای متعال باشد تا در زندگی فردی خودشان به دعا و نیایش اهتمام بیشتری داشته باشند.

حجت‌الاسلام والمسلمین اسکندری در توضیح بیشتر اظهارات خود می‌افزاید: «در واجبات دین ما تأکید شده است که نماز را به جای «فرادی» در مسجد همراه با جماعت بخوانیم. ضمن اینکه تأكید شده است كه نماز شب را در جای خلوت و نه در میان جمع بخوانیم؛ یعنی فضیلت خواندن نماز شب، بیشتر در این موضوع نهفته است که نمازگزار به تنهایی و در خلوت با خدای خودش راز و نیاز کند؛ بنابراین اگر ما در آنجا به نیایش جمعی اشاره می‌کنیم، هدف نهادینه کردن فرهنگ دعا در جامعه است؛ ولی ما در جایگاه مسلمانی در جامعه اسلامی، بهترین حالتی که می‌توانیم داشته باشیم، فرصت داشتن برای ساعاتی است که جدا از انجام واجبات، با خدای متعال خلوت و با او راز و نیاز کنیم که مطلوب دین است و سیره اهل بیت (ع) نیز همین است.»

این پژوهشگر قرآن ومفاهیم مهدوی همچنین درباره آفاتی که نیایش‌های جمعی را تهدید می‌کند، معتقد است: «اساس دعا، راز و نیاز با خداست و اگر بعضی اوقات دعا را قطع ‌کنیم و شروع به نصیحت یا ذکر مصیبتی کنیم، به آهنگ دعا لطمه می‌زنیم؛ در حالی که وقتی با یک دعا شروع به راز و نیاز با خدا می‌کنیم، باید با همان مضامین و همان آهنگ به آن دعا مشغول شویم و سعی کنیم کلمات دعا را همان‌طور که خود معصوم (ع) بیان کرده، بیان کنیم و چیزی را از خودمان کم و زیاد نکنیم؛ چون دعا الگویی از طرف معصوم (ع) برای راز و نیاز کردن با خدای متعال است؛ پس ما باید همان الگو را از ابتدا تا انتها دنبال کنیم.»

حجت‌الاسلام والمسلمین اسکندری تصریح می‌كند: «دعا کلید است؛ مثل کلیدی که در اتاق را با آن باز می‌کنیم. اگر دندانه‌های کلید کم و زیاد شود، آن در، دیگر باز نمی‌شود؛ پس اگر ما خواهان نتیجه گرفتن هستیم، باید دعا را به همان صورتی که معصوم (ع) یاد داده‌ است، بخوانیم و اگر چیزی را از خودمان کم و زیاد کردیم یا در بین دعا مداحی را شروع کردیم یا سایر مطالب را بیان‌کردیم، به مضمون دعا لطمه زده‌ایم.»

این پژوهشگر درباره بیان مباحث سیاسی در نیایش‌های جمعی می‌افزاید: «در مناسبت‌هایی مثل برگزاری دعای ندبه، متداول شده است كه یك سخنران قبل از خواندن دعا سخنرانی می‌كند که حتی اگر بحث سیاسی هم بکند، اشکالی ندارد؛ چون در واقع در فضای برگزاری دعای ندبه یا دعای توسل لازم است كه مطالب اخلاقی، سیاسی و اجتماعی مورد نیاز جامعه هم بیان شود؛ چون دیانت ما عین سیاست ماست؛ ولی مداحان عزیز قبل از دعا یا بعد از آن می‌توانند روضه‌خوانی و مداحی کنند و مصیبت‌ها را بیان کنند که این در جای خودش بسیار ارزشمند است؛ پس باید تدبیر شود که از این فضاها درست استفاده کنیم تا بتوانیم از ابعاد گوناگون معنوی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی نیایش‌های جمعی با توجه به ظرایفی که در دستورات دینی بیان شده است، درست استفاده کنیم.»

«فردیت» مورد تأكید اسلام نیست

حجت‌الاسلام و المسلمین عزیزالله رزاقی، مستشار دیوان‌عالی کشور نیز درباره توجه خاص اسلام به نیایش‌های جمعی می‌گوید: «شاید مهم‌ترین علت توجه اسلام به نیایش‌های جمعی مسئله ظهور حضرت مهدی (عج) باشد؛ زیرا فلسفه تأخیر امام زمان (عج) در بلوغ انسانیت است و از آنجایی كه نه گروهی از انسان‌ها، بلكه مجموعه جهان بشری باید برای پذیرش وجود مقدس امام زمان (عج) آماده شود؛ پس توجه و تأكید بر انجام نیایش‌ها به صورت جمعی را شاهد هستیم.»

وی با اشاره به اینكه انسان با بررسی آیات و روایات درمی‌یابد که تلاش اسلام همواره سوق دادن جماعت مسلمانان به سوی تقرب به ذات مقدس حق تعالی است، می‌افزاید: «ما در نماز در سوره حمد می‌خوانیم: «ایاک نعبد و ایاک نستعین، اهدنا صراط المستقیم» این عبارات جمع است كه خود دال بر توجهی است که اسلام به جمع و جماعت دارد. در كنار این موضوع، نماز جماعت یا نماز جمعه را داریم که به معنای جمع و اجتماع است و همگی این موارد بر این موضوع دلالت دارند که اسلام به‌طور خاص به مسائل جمعی توجه دارد.»

حجت‌الاسلام والمسلمین رزاقی در توضیح بیشتر اظهارات خود تصریح می‌‌كند: «به‌طور کلی اسلام توجه دارد که حضور در جماعت اثرات بیشتر و بهتری دارد؛ در حالی که فردی بودن برخی فرایض مانع و ایرادی ندارد. در واقع باید گفت، هرچند می‌توان بسیاری از دعاها را به صورت فردی خواند، فردی بودن آن مورد تأکید واقع نشده است.»

وی همچنین درباره آفاتی مانند بیان مباحث سلیقه‌ای در نیایش‌های جمعی می‌گوید: «ممکن است، آن اندازه که انسان در نیایشی فردی توجه داشته باشد، در نیایش جمعی نداشته باشد یا آن هماهنگی که در عبادتی فردی وجود دارد، در عبادتی جمعی وجود نداشته باشد. همچنین بحث‌های سلیقه‌ای احتمالی كه در یک نیایش جمعی مطرح می‌شود، در یک نیایش فردی وجود ندارد؛ ولی هیچ كدام از اینها مشکلات نیایش جمعی نیست، چون می‌توان به مداح یا فردی که دعا را می‌خواند، در این باره تذکر داد.»

این مستشار دیوان‌عالی کشور با اشاره به اینكه ذکر مسائل سیاسی و اجتماعی به معرفت و شناخت مردم و همچنین تناسب موقعیت زمان و مکان بستگی دارد، تصریح می‌كند: «گاهی ممکن است، ذکر جمله‌ای سیاسی وسط دعا بسیار هم مؤثر باشد؛ ولی همان‌طور که بزرگان فرموده‌اند، دعا باید به همان ترتیبی که آمده است، شروع و به پایان رسانده شود تا هماهنگی و انسجام دعا حفظ شود. با وجود این، ممکن است که با انجام برخی اقدامات و تذکر دادن‌ها، مشکلات موجود در مورد نیایش‌های جمعی را نیز برطرف کرد.»

نیایش فردی و جمعی باید مکمل هم باشند

هرچند حجت‌الاسلام والمسلمین اسکندری بر لزوم توجه بیشتر به نیایش‌‌های فردی تأكید می‌كند و حجت‌الاسلام والمسلمین رزاقی بیشتر بر توجه اسلام به نیایش‌های جمعی تصریح دارد، آن‌طور كه حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اكبر صمدی، نویسنده و پژوهشگر دینی می‌گوید، اسلام توأمان به نیایش فردی و به نیایش جمعی توجه دارد و این دو را لازم و ملزوم یكدیگر می‌داند.

وی در این باره می‌گوید: «در اسلام نیایش فردی و جمعی هركدام از زاویه خاصی درخور بررسی هستند. کسی که می‌خواهد، جنبه اخلاص بیشتری داشته باشد و با خدا راحت‌تر خلوت كند، بیشتر به نیایش فردی رو می‌آورد. از سوی دیگر، ما در اسلام دستورهایی نیز درباره نیایش جمعی داریم.»

به باور حجت‌الاسلام و المسلمین صمدی، چون نیایش فردی و جمعی مکمل هم هستند، نمی‌توان یکی را بر دیگری برتر دانست؛ زیرا هركدام در جای خود حائز اهمیت‌ است. نویسنده كتاب‌ «آثار گناه در زندگی و راه جبران» درباره آفاتی که ممکن است، نیایش‌های جمعی به آن دچار شوند، تصریح می‌‌كند: «هیچ شکی نیست که نیایش‌های جمعی ممکن است، به برخی آفت‌های ناشی از دیدگاه‌های سلیقه‌ای دچار شوند؛ ولی معنای آن ایراد داشتن دعا یا نیایش جمعی نیست، بلکه این آفت‌ها ناشی از مشکلات و سلیقه‌هایی است که خود ما وارد نیایش‌های جمعی كرده‌‌ایم؛ یعنی سلیقه‌ها و ذوق‌های گوناگونی مثل برخی بدعت‌هایی که وارد دین شده، در این نیایش‌ها وارد شده است، در صورتی که اصل مسئله مشکلی ندارد.»

حجت‌الاسلام و المسلمین صمدی با اشاره به اینكه نمی‌توان سلیقه‌ها و دیدگاه‌های خاصی را که به نحوه اجرای برخی نیایش‌های جمعی وارد شده است، به پای اصل قضیه گذاشت، می‌افزاید: «نمی‌توان به دلیل برخی آفت‌هایی که خود ما وارد نیایش‌های جمعی کرده‌ایم، اصل قضیه را نادیده گرفت؛ پس ما باید ببینیم که نظر اسلام چیست. ما می‌بینیم که نیایش جمعی منهای حواشی و نظرهایی که برخی از مردم اعمال می‌کنند، بسیار مثبت است.»

وی درباره راهکارهایی که می‌توان برای بهره‌برداری بیشتر از نیایش‌های جمعی و جلوگیری از ورود رفتارهای سلیقه‌ای به این جلسات در نظر گرفت، می‌گوید: «راهکارها همان دستورهایی است که از سوی ائمه اطهار (ع) به ما رسیده است. با وجود این، بعضی تذکر دادن‌ها نیز می‌تواند برای اصلاح برخی کج‌روی‌ها مؤثر باشد. من می‌دانم که آیت‌الله جوادی آملی درباره این موضوع تذکراتی داده‌اند و در بسیاری از جاها کسانی که تذکرات ایشان را شنیده‌اند، به دقت آنها را رعایت می‌کنند. ایشان در شب‌های قدر که قرآن به سر می‌گیرند، برخلاف برخی دیگر که در هر فرازی مصیبت می‌خوانند، فقط اصول را انجام می‌دهد و چیز دیگری به زبان نمی‌آورند و بسیاری نیز به تبعیت از ایشان در شب‌های قدر همین کار را انجام می‌دهند؛ پس می‌بینیم كه تذکر بسیار مفید است.»

نویسنده كتاب‌های «نقـش دوستان در سرنوشت‌ انسان» و «جلوه‌های‌بندگی» تصریح می‌كند: «من در بسیاری از موارد دیده‌ام که بعد از شنیدن تذکر، دیگر در میان دعای کمیل مسئله حاشیه‌ای گفته نمی‌شود و مصیبتی ذکر نمی‌شود و در عوض، در اول یا آخر دعا این کارها را انجام می‌دهند؛ بنابراین تذکرات بسیار مهم است.

شاید هنوز برخی نمی‌دانند که در دعا نباید به حاشیه رفت و ذهن مستمع را از دعا جدا کرد؛ بنابراین تذکر و راهنمایی می‌تواند مفید باشد تا وقتی انسان اصل دعا را می‌خواند، زیاد به حاشیه نرود. شاید کسانی هم که این کارها را انجام می‌دهند، به این دلیل باشد که ذهن مستمع را که از جلسه خارج شده است، دوباره به جلسه بازگردانند؛ ولی اصل، همان است که در دعا و توسل زیاد به حاشیه رفتن صحیح نیست.»