آرمان هیأت - مرا با هم بخوانید

نیایش كه شاید ترجمه «دعا»ست، به معنای راز و نیاز كردن و سخن گفتن با خداست و ناگزیر لازمه سخن گفتن با خدا، توجه به اوست که یك امر طبیعی و فطری بین انسان‌هاست.

علی تهرانی*: بین زن و مرد یا قوم و ملیت‌های گوناگون در این زمینه فرقی وجود ندارد و در نهاد تمام انسان‌ها از آنجایی كه انسان هستند و انسان آفریده شده‌اند، توجه به پروردگار قرار داده شده است که همان فطرت توحیدی است و در قرآن و فرمایش‌های امامان معصوم (ع) از آن یاد می‌شود؛ یعنی هم توجه به خدا و هم اعتقاد به یگانگی او در سرشت انسان جای داده شده است.

قرآن كریم در یك جمله، هم همگانی بودن این توجه و هم یكی از موارد بروز و ظهور آن را برای خود بشر در این آیه كریمه اشاره فرموده است: «و اذا ركبوا فی الفلك دعوالله مخلصین (سوره عنكبوت، آیه ۶۵)»؛ «هنگامی كه در كشتی سوار شوند [و از امواج سهمگین دریا احساس خطر كنند] خداوند را با خلوص و بدون توجه به دیگری صدا می‌زنند.»، آنگاه كه احساس خطر ‌كنند، آن هم خطری كه روی روال ظاهری حتمی است و ترفندهای بشر برای نجات از آن سودی ندارد، آنگاه او را صدا می‌زنند، با اعتقاد به اینكه فقط و فقط اوست كه می‌تواند آنان را نجات بخشد.

در چنین حالتی اجابت و پاسخ‌گویی خداوند حتمی است؛ چون خداوند در قرآن می‌فرماید: «ادعونی استجب لكم» (سوره غافر، آیه۶۰)؛ «بخوانید تا اجابت كنم شما را.»

در این صورت ایرانی و عرب، رومی و ترك ندارد؛ هرکس با زبان خودش یعنی با زبان فطرتش او را می‌خواند و اگر کسی به‌جز عرب بخواهد دعاهای عربی كه از سوی معصوم (ع) رسیده است، بخواند، چون در بسیاری از موارد معنای آن را نمی‌داند و شاید غلط هم بخواند، درست است؛ زیرا توجه دارید در ادبیات عربی اگر حركت كلمه تغییر یابد و به اصطلاح، زیر و زِبَر شود، معنی به‌طور کامل فرق می‌كند؛ ولی چون گوینده و دعاكننده آن معنا را توجه داشته است، خداوند به همان معنایی كه در دل اوست و بدان توجه دارد، به او پاسخ می‌دهد.

در حدیثی از امام صادق (ع) ‌چنین آمده است كه رسول خدا (ص) فرمودند: «گاهی کسی به‌جز عرب از امت من، قرآن را با همان لهجه غیرعربی خود می‌خواند؛ ولی ملائكه آن را با لهجه عربی بالا می‌برند.»

اگرچه از بزرگان ما نقل شده است، دعای غلط بالا نمی‌رود و البته منظور، تغییرات زیر و زِبَر دعاست؛ چون با این تغییر، معنی هم تغییر می‌كند، در این صورت دعایی نامناسب است و بالا نخواهد رفت؛ ولی عارف بزرگوار، مرحوم ابن‌فهد حلی می‌فرماید: «معنای این جمله كه فرموده‌اند: «ان الدعاء الملحون لایصعد الی الله» نه بدان معنی است كه چون غلط خوانده شده و معنی تغییر كرده است، بدان توجهی نمی‌شود و خداوند به او پاسخی نمی‌دهد، بلكه آن دعای نامناسب بالا نمی‌رود؛ ولی خداوند به اقتضای قصد دعاكننده و موافق با آنچه در دل و قلب اوست -كه همیشه درست است و خط و غلط لفظی در آن معنی ندارد- به او پاسخ می‌فرماید.» (عده الداعی، ص ۲۶)

در هر حال، دعا و نیایش به این معنی كه گفتیم، همیشه در میان همه اقوام بوده و هست، ناگزیر ایرانیان نیز كه با تمدن و فرهنگ دیرینه خویش زبان فطرت انسانی را درك كرده‌اند و بر اساس آن نیازهای خود را با خالق خود در میان می‌گذاشتند، بی‌شک از دیرباز نیایش داشته‌اند.

طبق دستوری كه بزرگان ما فرموده‌اند، نیایش باید به تنهایی و دور از چشم مردم باشد تا مطلوب واقع شود. این نکته باید همواره مد نظر قرار گیرد؛ چنانچه در قرآن كریم آمده است: «ادعوا ربكم تضرعاً و خفیه»؛ «پرودگار خود را با حالت زاری و در نهان و دور از چشم دیگران بخوانید.» (سوره اعراف، آیه ۵۵) قرآن در زمینه دعای دسته‌جمعی و در جمع دیگران نیز می‌فرماید: «واصبر نفسك مع الذین یدعون ربهم»؛ «در میان جمعی كه پروردگار خود را می‌خوانند، بمان.» (سوره كهف، آیه ۲۸)

امام صادق (ع) به ابوخالد فرمودند: «هیچ جمعی كه عددشان به ۴۰ نفر برسد، نیست كه در موردی، خدای خود را بخوانند؛ مگر اینكه خداوند پاسخ خواهد داد. اگر ۴۰ نفر نبودند، چهار نفر هم باشند، هركدام ۱۰ بار صدا بزنند، پاسخ می‌دهد و اگر چهار نفر هم نبودند، یك نفر هم باشد، ۴۰ بار او را بخواند، خداوند عزیز پاسخ او را می‌دهد. (عده الداعی، ص ۱۵۷)

یكی دیگر از نكاتی كه در نیایش اهمیت دارد، استفاده از اوقات خاص و زمان‌های مخصوص دعاست. البته این بدان معنی نیست كه (نعوذبالله) خداوند در آن زمان‌ها فراغت بیشتری دارد و بهتر به نیاز نیایش‌كننده توجه می‌كند، بلكه قرار دادن اوقات خاص برای دعا به دلیل اهمیتی است كه آن زمان‌ها دارند و خداوند بدان علت در آن زمان‌ها لطف و رحمت بیشتری به بندگانش مبذول می‌فرماید.

برای مثال شب جمعه از زمان‌هایی است كه به ما دستور نیایش داده‌اند؛ حالا در شب جمعه چه لطفی است، خدا می‌داند و از سوی دیگر می‌توان گفت، شاید یكی از علت‌های قرار دادن زمان‌های مخصوص برای نیایش این باشد كه خداوند می‌خواهد به بهانه‌های گوناگون بندگان را به خود متوجه سازد؛ زیرا هرچه بیشتر به خدا توجه كنند، از گناه و فساد دورتر خواهند بود و در نتیجه وقتی در آن زمان به خدا توجه كردند، خداوند لطف بیشتری می‌كند تا بنده نیز تشویق شود و به خدا بیشتر متوجه شود.

در حدیثی امام باقر (ع) فرمودند: «خداوند در شب جمعه از بالای عرش خود تا صبح ندا می‌دهد، آیا بنده مومنی هست كه برای دین یا دنیایش مرا بخواند تا قبل از طلوع صبح او را پاسخ دهم؟ آیا بنده مؤمنی هست كه از گناهانش تا قبل از طلوع صبح به سوی من توبه كند تا من نیز به سوی او «توبه» كنم؟ آیا بنده مؤمنی هست كه روزی او تنگ شده باشد و از من تقاضای زیادی روزی كند تا پیش از طلوع صبح روزی‌اش را زیاد كنم و آن را وسعت دهم؟ آیا بنده مؤمن بیماری هست كه تا پیش از طلوع صبح از من تقاضای شفا كند تا شفایش دهم؟ آیا بنده مؤمن زندانی غمگینی هست كه از من بخواهد، از زندان نجاتش دهم و تا قبل از طلوع صبح خواسته‌اش را بگوید تا او را از زندان آزاد سازم؟ آیا بنده مؤمن مظلومی هست كه تا قبل از طلوع صبح از من بخواهد حق او را از ظالم بستانم تا او را یاری كنم؟» امام فرمودند: «خداوند مرتب این جملات را بیان می‌فرماید تا خورشید طلوع كند.» (عده الداعی، ص ۴۵)

چون ماه شعبان را پشت سر گذاشته‌ایم، بد نیست به این موضوع نیز اشاره كنیم كه یكی از زمان‌های پ‍‍‍ربركت برای نیایش ماه شعبان و یكی از دعاهای پرارزش و با محتوای سنگین، مناجات شعبانیه است؛ به‌طوری كه بزرگان ما می‌گویند، هر دعایی برای هر زمانی از سوی ائمه اطهار (ع) رسیده باشد، نشان می‌دهد، محتوای آن دعا در آن زمان از سوی خداوند متعال به دعاكننده عطا خواهد شد و در مورد شب نیمه شعبان كه مصادف است با شب ولادت حضرت بقیه‌الله الاعظم (ارواحناه فداه) روایات زیادی از سوی امامان ما رسیده است؛ از جمله این حدیث كه رسول خدا (ص) فرمودند: «شب نیمه شعبان خوابیده بودم، ناگهان جبرئیل آمد و گفت: «ای محمد، آیا در مثل چنین شبی می‌خوابی؟» گفتم: «مگر امشب چه شبی است؟» گفت: «شب نیمه شعبان. برخیز ای محمد» و سپس مرا برپا داشت و با هم به سوی بقیع رفتیم و به من گفت: «سرت را بالا بگیر؛ زیرا امشب شبی است كه درهای آسمان گشوده می‌شود و امشب درهای رحمت، رضوان (خشنودی و خرسندی خداوند)، مغفرت، آمرزش، فضل، توبه، نعمت، جود، بخشش و احسان خداوند باز می‌شود...»»

حدیث مفصل است و در آخر آن می‌فرماید: «جبرئیل به من گفت: «ای محمد امشب را زنده بدار و به امت دستور بده كه آنان نیز امشب را زنده دارند و با عبادت در امشب به خداوند تقرب یابند؛ زیرا امشب شب شریفی است كه بنده‌ای خدا را نمی‌خواند؛ مگر اینكه جواب داده شود و سائلی سئوال نمی‌كند؛ مگر اینكه به او عطا شود و هیچ استغفار كننده‌ای از خدا طلب مغفرت نمی‌كند؛ مگر اینكه مورد غفران حق قرار گیرد و توبه‌كننده‌ای دم از توبه نمی‌زند؛ مگر اینكه لطف خداوند به سوی او برمی‌گردد.»» (المراقبات، ص ۸۰)

* امام جماعت مسجد هدایت تهران