سوگ، پیامبر، حماسه و عرفان
1 فروردين 1389 ساعت 0:41
«حسین بن علی(ع) امام شهدا»، نام کتابی از مجتمع فرهنگی عاشوراست. مؤلف کتاب، «دکتر مرضیه محمدزاده»، در این کتاب ۸۵۵ صفحه‌ای که چهار فصل و ضمایمی از منابع و نمایه‌های گوناگون دارد، ضمن گزارشگری حوادث تاریخ عاشورا، به ابعاد گوناگون «سوگ»، «پیام»، «حماسه» و «عرفان» پرداخته است.
گروه اندیشه:«دکتر محمدرضا سنگری» در یادداشتی به جای سخن ناشر، در ابتدای کتاب ضمن مقایسه تاریخ عاشورانگاری در گذشته و حال می‌نویسد: «کتاب «حسین بن علی(ع)، امام شهدا» با چند شاخصه، خواندنی و متمایز می‌شود:
۱. مطالب و درون‌مایه کتاب مستند و بهره‌گیری از منابع اصیل و درجه اول در حوزه زندگانی و نهضت حسینی نگاشته شده است.
۲. نثر کتاب روان، رسا، زیبا، جذاب و امروزین است. نویسنده با تسلط بر زبان و ظرافت‌های آن، کتابی را رقم زده که خواننده بی‌هیچ ملال می‌تواند، آن را به فرجام و انجام برساند.
۳. چینش و نظم کتاب و فصول آن پذیرفتنی و سازوار است.
۴. در جای‌جای کتاب، نکات و دقایق آموزنده در کنار روایت تاریخی آمده است. گاه نیز چاشنی نقد، خواننده را در ادراک و دریافت بهتر مسائل یاری می‌کند.
۵. ابعاد ناکاویده کربلا و قیام عاشورا در کتاب، چهره نموده است و بر اعتبار و ارزش کتاب افزوده است.»
در مقدمه کتاب «دکتر علی‌محمد ولوی» با استقبال از روش‌های نوینی که علوم اجتماعی، زبان‌شناسی، مردم‌شناسی، روانشناسی اجتماعی و ابزارهایی که علوم کمکی و روش تحقیق در تاریخ، برای بازخوانی، بازیابی و بازشناسی واقعه کربلا در اختیار پژوهشگران و محققان حوزه تاریخ اسلام قرار می‌دهد، می‌نویسد: «سرکار خانم دکتر محمدزاده با تتبعی وسیع کوشیده‌اند، منبعی برای تحقیقات ژرف‌کاوانه بعدی خودشان و دیگر اهل تحقیق فراهم آورند که ان‌شاءالله ثمرات آن در آینده معلوم خواهد گردید.»
محمدزاده، در فصل اول کتاب با نام «از تولد تا امامت»، در ۱۰ بخش جزئیاتی از زندگی حضرت امام حسین(ع) نظیر کنیه و القاب، همسران و فرزندان، ویژگی‌های شخصیتی، آیاتی که در شأن حضرت نازل شده، امام(ع) در روزگار رسول‌الله(ص) و روزگار امام علی(ع)، پیشگویی‌های رسول‌الله(ص) از شهادت حسین(ع)، امام حسین(ع) در دوران امام حسن(ع) را بررسی و این فصل را با معرفی معاویه در بخش دهم با نام «معاویه کیست؟» تمام می‌کند.
فصل دوم با نام «امامت تا شهادت» در ۱۱ بخش به مباحث گوناگونی چون «امامت امام(ع) در زمان معاویه»، «حکومت یزید بن معاویه»، «هجرت امام(ع) به مکه»، «کوفه»، «هدف از قیام امام(ع)»، «علم امام(ع) به شهادت خود»، «هجرت امام(ع) به کوفه»، «ورود امام(ع) به کربلا»، «شب عاشورا»، «عاشورا» و «غروب خورشید» می‌پردازد.
فصل سوم، «پس از شهادت» نام دارد و در ۱۱ بخش به چگونگی «عصر عاشورا»، «حادثه کربلا در آیینه آمار»، «ورود اسرا به کوفه»، «ورود اسرا به شام»، «ورود اسرا به مدینه»، «آغاز نهضت‌ها، جنبش‌ها و قیام‌ها»، «نتایج شهادت امام(ع)»، «اربعین»، «رأس‌الحسین(ع)»، «دیدگاه‌های مختلف درباره عاشورا» می‌پردازد.
مؤلف در بخش هشتم این فصل با نام «چرا باید بر حسین(ع) گریست؟» با بیان سیره پیامبر(ص) در عزای حمزه و جعفر بن ابی‌طالب(ع) به آموزنده، سازنده، مثبت و اصلاح‌گربودن عزاداری مبری از افراط و تفریط اشاره می‌کند.
«مواریث علمی امام(ع)» نام فصل چهارم کتاب است و در آن موضوعاتی چون، «خداشناسی»، «ثقلین»، «خردگرایی»، «دلایل قیام»، «دانشمندان جامعه»، «اشعار منسوب به امام(ع)»، «قیام امام(ع) از منظر اندیشمندان» و... بررسی می‌شوند.
در بخش منابع از ضمایم کتاب، نام ۴۰۲ کتاب قدیمی و جدید که مؤلف در تحقیق خود از آنها بهره برده، به ترتیب حروف الفبا آمده است.
این اثر با ۹ نمایه از «آیات»، «روایات»، «اشعار عربی»، «اشعار فارسی»، «اشخاص»، «قبایل، خاندان، فرق و مذاهب»، «وقایع»، «اماکن جغرافیایی» و «کتب» خاتمه می‌یابد.
دکتر مرضیه محمدزاده در پیشگفتار کتاب می‌نویسد: «در این تحقیق تمامی کتب قدیمی مورد استفاده قرار گرفته و علاوه بر آن از کتب نویسندگان جدید که به نوعی از حسین بن علی(ع) سخن گفته‌اند، بهره‌گیری شده است. همچنین سعی شده که محتوای فکری عاشورا و فلسفه قیام در پیام‌های امام(ع) که خوشبختانه در دسترس داریم، جست‌وجو شود و هر سخنی که بر زبان آورده و هر پیامی که فرستاده و هر خطبه‌ای را که ایراد فرموده در فلسفه قیامش بیان گردد.»
در ادامه پاسخ ایشان را به پرسش‌های خیمه درباره کتاب، بخوانید:
گفت‌و‌گو با مرضیه محمدزاده
«دکتر علی‌محمد ولوی» در مقدمه کتاب می‌گوید «باید با نگاهی فرامذهبی و حتی فرادینی این واقعه مهم تاریخی تبیین و تحلیل شود. تنها در این صورت است که میزان اثرگذاری امام حسین(ع) و حماسه کربلا معلوم خواهد شد.» آیا در تألیف این کتاب این نگاه نیز وجود دارد؟
اگرچه در تألیف کتاب بیشتر از متون اسلامی به‌ویژه متون قرون اولیه استفاده شده، نگاهم در تألیف کتاب فرامذهبی و حتی فرادینی بوده است و سعی کرده‌ام که آن را مبنای تحلیل خود قرار دهم. چند نمونه را ذکر می‌کنم:
در بحث هدف از قیام امام(ع) که اساسی‌ترین بحث این کتاب می‌باشد، به مسائلی چون امربه‌معروف و نهیازمنکر، اصلاح امت رسول‌الله، اصلاح اجتماعات بشری، انتشار دادگری و حق و استقرار حیثیت انسانی، مفهوم مرگ و زندگی و... اشاره کرده‌ام. این مفاهیم اگرچه مذهبی است و از زبان امام معصومی از ائمه دوازده‌گانه شیعیان بیان شده، برداشت همه متفکران و آزادگان جهان در طول تاریخ از آن، فرادینی و فرامذهبی بوده است. امام(ع) در منزلگاه بیضه می‌فرماید: «پیامبر خدا(ص) فرمود: «هر کس سلطان جائری را ببیند که حلال خدا را حرام می‌شمرد، پیمان الهی را می‌شکند، به عدالت رفتار نمی‌کند، با سنت رسول‌الله مخالفت می‌ورزد و در میان بندگان خدا به تجاوز، گناه و دشمنی عمل می‌کند و آن‌گاه با سخن و اقدام درصدد برنیاید، اوضاع را تغییر دهد، شایسته است که خداوند او را هم‌نشین همان ستمگر قرار دهد و به همان جایی از دوزخ ببرد که آن سلطان ستمگر را می‌برد و....»»
به این نکته توجه کنید، امام(ع) می‌فرماید، حاکم جائر؛ پس مسلمان و غیرمسلمان تفاوتی ندارد، باید در مقابل او ایستاد و از بشر و شرف و حیثیت بشر دفاع کرد؛ همچنین می‌فرماید: «خدایا تو می‌دانی که قصد ما رقابت برای دست‌یافتن به قدرت یا زیادت‌خواهی مال دنیا نبود، بلکه برای آن بود که نشانه‌های دین تو را به دیگران بنمایانیم و با قدرت به اصلاح سرزمین‌ها دست زنیم تا بندگان ستمدیده‌ات ایمن شوند و به احکام تو عمل شود.» و می‌فرماید: «این حاکمیت، عدالت را در میان شما اجرا نکرده است و...» امربه‌معروف و نهیازمنکر نیز در کلام امام(ع)، ایستادن در برابر همان حاکمان جائر است و دعوت مردم به اسلام و علاقه‌مندکردن آنان به احکام، همراه با جلوگیری از ظلم و مبارزه با ظالم و تقسیم بیت‌المال و غنایم جنگی و گردآوری زکات و رسانیدن آن به دست نیازداران و احقاق حقوق مردمان و... است.
همچنین همه تلاش امام(ع) برای این است که عزت‌نفس و آزادگی به مردم بازگردانده شود. او مفهوم جدیدی از مرگ و زندگی عرضه می‌کند که «اِنّی لا اَرَی اَلْموتَ اِلّا السَّعاد› و الحَیا›َ مَع الظالمینَ اِلَّا بَرَما»؛ «من مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمکاران را جز ملامت و دلتنگی نمی‌بینم.» اگر در حیات، شرف و کرامت نباشد، زندگی نیست. حسین(ع) ارزش کرامت را به بشریت تفهیم کرد. امام(ع) حماسه‌آفرین شرف حیات انسان‌هاست و به همین دلیل شهادت او قرن‌هاست که زمینه‌ساز شکوفایی انسانیت است؛ البته مثال‌های دیگری نیز می‌توان زد که در این کتاب به آن پرداخته شده است.
در آخرین بخش فصل سوم، دیدگاه‌های مختلف اعم از حکومتی، عرفانی، تاریخی-قومی و اجتماعی درباره عاشورا بررسی شده است. در آخرین بخش فصل چهارم قیام امام(ع) از منظر متفکران را طرح کرده و نمونه‌ای از کلام آنان را آورده‌ام. بعضی از آنان نه فقط مسلمان نبودند، بلکه به هیچ دینی اعتقاد نداشتند؛ اما به حسین بن علی(ع) نگاه دیگری دارند. شخصیت و حرکت فداکارانه‌اش را می‌ستایند و معتقدند که او سرمشق همه آزادی‌خواهان در سراسر جهان است. مهاتما گاندی رهبر استقلال هند می‌گوید: «اگر هندوستان بخواهد، کشور پیروزی شود، باید همان راهی را بپیماید که حسین(ع) پیمود و از او سرمشق بگیرد.»
آیا در این تحقیق از روش‌های نوینی که سایر علوم انسانی در بازخوانی، بازیابی و بازشناسی وقایع تاریخی دارند، استفاده شده است؟ لطفاً درباره این موضوع توضیح دهید.
بله؛ سعی من بر آن بوده که در جای‌جای کتاب از این روش‌ها استفاده کنم؛ مثلاً در بخش شخصیت امام(ع) یا حتی در شناخت دشمن او، یزید و اجدادش و مهم‌تر از همه در تحلیل اوضاع زمان و مردم عصر امام حسین(ع) از منظر مردم‌شناسی، روانشناسی اجتماعی تحلیل شده است؛ مانند اینکه در بخش چهارم از فصل دوم که به بحث درباره شهر کوفه اختصاص دارد، آن شهر را از زمان تأسیس تا عصر نهضت و حتی عصر حجاج بن یوسف ثقفی حاکم کوفه در زمان عبدالملک بن مروان بررسی کرده‌ام و مسائلی چون تقسیم‌بندی قبایل در کوفه در زمان خلفا، حضرت علی(ع) و به‌ویژه امام حسین(ع)، همچنین تعداد جمعیت کوفه و ساختار جمعیتی آن در هر سه دوره و کوفه در زمان نهضت از حیث ترکیب جمعیت از دو بعد نژادی و عقیدتی، ویژگی‌های روانی و انتخاب این شهر به عنوان پایگاه مقاومت از طرف امام حسین(ع) طرح کرده‌ام.
شناخت کوفه و مردم آن یکی از عناصر اساسی در بررسی نهضت عاشوراست که در این تحقیق از این روش‌ها برای بازشناسی آن استفاده شده است.
اینکه به گزارش شما «ابوحنیفه احمد بن داود دینوری (م. ۲۸۲ ق)» در کتاب «الاخبار الطوال» تعابیر و عباراتی را درباره عاشورا آورده که در مآخذ دیگر نیامده و به عقیده شما باید این کتاب را از منابع درجه اول عاشورا تلقی کرد یا مطالب تازه‌ای که به فرموده شما «احمد بن اعثم کوفی (م. ۳۱۴ ق)، در کتاب «الفتوح» آورده که در منابعی چون «ابومحنف» و دیگران نیامده است، این ظن را به وجود می‌آورد که ممکن است، بسیاری مطالب درباره عاشورا و امام حسین(ع) مطالبی باشند که اتفاق نظری درباره آنها وجود ندارد و با توجه به فاصله زمانی بین واقعه عاشورا و زمان حیات نامبردگان، ممکن است، رسیدن به صحت و سقم بسیاری مطالب امکان‌پذیر نباشد.
با توجه به ۴۰۲ منبعی که شما در انتهای کتاب ذکر کرده‌اید، به تقریب درباره چند درصد از وقایع مرتبط با زندگی امام حسین(ع) و عاشورا اتفاق‌نظر وجود دارد؟
درست است که ذکر وقایع دردناک این دوره از سیاهنامه تاریخ اسلام، منابع عام و معتبر تاریخی چون تاریخ طبری، یعقوبی، الاخبار الطوال دینوری، عیون‌الاخبار و معارف ابن‌قتیبه، مروج‌الذهب مسعودی و... را به خود اختصاص داد؛ ضمن اینکه «تاریخ دمشق» ابن‌عساکر، «تاریخ بغداد» خطیب بغدادی، «الفتوح» ابن اعثم، «مقاتل الطالبیین» ابوالفرج اصفهانی، «انساب‌الاشراف» بلاذری، «اللهوف» سید بن طاووس، آثارِ شیخ طوسی، «ارشاد» شیخ مفید و... از جمله منابع اصیل و کهن و دست اولی است که نویسندگان اعم از شیعی یا سنی آن را گزارش داده‌اند و این منابع دست‌مایه و منبع و انگیزه نویسندگان بعدی بوده؛ اما متأسفانه شمار فراوانی از کتاب‌هایی که گذشتگان درباره امام حسین(ع) نوشته‌اند؛ به‌ویژه کتب قرون اول تا پنجم از میان رفته است و حتی هیچ اثری از آنها در دست نیست.
این کتب که در عصر معصومین (ع) یا نزدیک به آن نوشته شده، بسیار اهمیت دارند. مسلماً اگر این دسته از کتاب‌ها در دسترس بود، تاریخ قیام امام(ع) روشن‌تر و شفاف‌تر بود.
با همه این احوال و رجوع به کتب موجود تا قرن پنجم هجری متوجه می‌شویم که آنچه همه مورخان روی آن اتفاق‌نظر دارند، اصول کلی نهضت ابا عبدالله‌الحسین(ع) است: او هرگز با یزید بیعت نکرد، از مدینه به سمت مکه هجرت کرد، ماه‌های اقامت در مکه و فرستادن سفرایش به کوفه و بصره، نامه‌های بی‌شمار کوفیان، دعوت از امام(ع) برای قیام، رویداد مسلم بن عقیل(ع)، حرکت امام(ع) به سمت کوفه، منازل بین راه، ورود به کربلا، مطالبی در مورد ورود امام(ع) به کربلا تا شهادت او، طریقه شهادت او و خاندان و اصحابش، خطبه‌های فراوان امام(ع) از آغاز نهضت تا شهادت و... مواردی است که کمتر در آنها اختلاف دیده شده است؛ اما اختلاف بر سر جزئیات حادثه کربلا وجود دارد؛ مثلاً عاشورا در چه روزی واقع شد؟ (جمعه یا شنبه) تعداد خاندان و اصحاب امام(ع) که به شهادت رسیدند، چند نفرند؟ و سر امام(ع) توسط چه کسی از تن جدا شد؟ و....
درباره کتاب «شهید جاوید حسین بن علی(ع)» اثر صالحی نجف‌آبادی، اشاره کرده‌اید که: «از آنجا که او از نفس سیره امام(ع) (قول، فعل، تقدیر) و هر سخنی که بر زبان می‌آورد و هر پیامی که می‌فرستاد و هر خطبه‌ای که ایراد می‌کرد در تبیین فلسفه قیام بهره کافی و الهام وافی نگرفته بود، اثر او نیز در این زمینه نارسا می‌نمود.» منظور شما از بهره کافی و الهام وافی از سیره امام(ع) چیست؟ با چه معیاری می‌توان فهمید، کسی از سیره امام(ع) بهره کافی و الهام وافی گرفته یا نگرفته است؟
کتاب شهید جاوید اثر صالحی نجف‌آبادی یکی از تحلیلی‌ترین و مناقشه‌انگیزترین کتاب‌هایی است که درباره امام حسین(ع) نوشته شده است. این کتاب مشتمل بر مطالب نوست و از معدود کتب استدلالی درباره قیام امام حسین(ع) است. نویسنده در کتاب خود به جنبه تحقیقی و تعقلی حادثه عاشورا پرداخته و به جنبه عاطفی نهضت توجه نداشته است. کتاب شهید جاوید فقط در نقل جنبه تاریخی قیام امام(ع) تألیف شد.
این نویسنده ارجمند رویداد را به گونه تاریخی و درست بنا بر آنچه از منابع کهن به دست می‌آید، از هرگونه زایده‌ای عاری کرد و آرایه‌های خرافی را از اندام این رویداد عظیم تاریخی زدود و گام مهمی به پیش برداشت؛ اما متأسفانه چون به نهضت، صرفاً از جنبه تاریخی پرداخت، این اثر نیز نارسا به نظر می‌رسد.
نگاه به واقعه عاشورا باید نگاهی جامع و همه‌سونگر باشد؛ نباید فقط از دیدگاه تاریخی و چینش زمانی وقایع کاویده شود؛ در این صورت از چشم‌اندازهای دیگر مغفول می‌مانیم.
آیا به جز تقدم و تأخر وقوع حوادث، دلایل دیگری هم در چینش فصول و بخش‌های مختلف کتاب وجود دارد؟
خیر.
از نظر شما که مؤلف کتاب هستید، وجه تمایز این اثر با سایر آثار عاشورایی در چیست؟
به نظرم از چند نظر با سایر آثار عاشورایی تمایز دارد:
۱. در این کتاب زندگانی آن امام بزرگوار از بدو تولد تا پس از شهادت با رویکردی تحقیقی و تحلیلی به وقایع ۷۰ سال اول هجرت و بررسی زمینه‌ها، علل و انگیزه‌ها، فلسفه و محتوای فکری قیام عاشورا بررسی شد؛ برخلاف بعضی آثار عاشورایی که در آنها یک برهه از زندگانی امام(ع)، مثلاً آغاز و پایان قیام یا علل و انگیزه قیام بررسی شده است.
۲. گستردگی منابع مورد استفاده و تکیه بر منابع کهن، اصیل و دست اول اسلامی؛ یعنی من سعی کردم، مطالب کتاب مستند باشد.
۳. برخی مسائلی که در کتب دیگر کمتر مورد توجه بود؛ مثل نقش ویژه رسول خدا(ص)، فاطمه(س)و علی(ع) در تربیت امام حسین(ع)، مسائل مربوط به ده ساله امامت امام حسین(ع) در زمان معاویه و پایبندی امام(ع) به صلح برادرش با معاویه، مطالبی تحلیلی در مورد کوفه، اربعین، رأس‌الحسین و... در این کتاب با دقت بررسی شده است.
۴. در فصل چهارم مواریث علمی امام(ع) از کتب روایی و حدیثی مختلف جمع‌آوری و سپس دسته‌بندی و تجزیه و تحلیل شده است.
۵. ابعاد ناکاویده کربلا و قیام عاشورا در این کتاب به وضوح بیان شده است.
برای بهره‌بری بیشتر از این اثر تحقیقی، توجه به چه نکاتی را به خوانندگان کتاب پیشنهاد می‌کنید؟
خوانندگان محترم، این کتاب را از ابتدا تا انتها مطالعه کنند و سپس در مورد آن نظر دهند. در صورتی که برای آنان مقدور باشد، گروهی مطالعه کنند. اگر ابهام یا اشکال اساسی روی مطالب کتاب داشتند، می‌توانند از طریق مجله خیمه با اینجانب تماس داشته باشند.
کد مطلب: 13521
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/issue/13521/سوگ-پیامبر-حماسه-عرفان
آرمان هیأت
https://www.armaneheyat.ir