آرمان هیأت - دوان دوان در سوگ او

بررسی مردم‌شناختی سوگواری اهالی طویریج در روز عاشورا

دسته‌گردانی‌ها یکی از عناصر اصلی مناسک سوگواری حسینی در سراسر جهان هستند. به‌جرئت می‌توان گفت که کمتر جماعت و منطقه شیعی را می‌توان یافت که خالی از دسته‌گردانی‌ در عزای امام حسین(ع) باشد.

پیمان اسحاقی: این دسته‌گردانی‌ها صورت‌ها و اشکال مختلفی دارد که هریک دارای ویژگی‌هایی است که گاهی در میان نمونه‌های دیگر منحصر به فرد است. در اینجا سخن از دسته‌گردانی شیعیان در یکی از شهرهای کشور عراق است که به سبب برخی ویژگی‌ها که در متن خواهد آمد، نمونه‌ای منحصر به فرد در سراسر جهانِ شیعه شناخته می‌شود. متن حاضر اولین نوشتار مردم‌شناختی و مفصل درباره دسته‌گردانی اهالی طویریج است.۱

یکی از نمونه‌ها در سوگواری‌ شهادت امام حسین(ع) که سال‌هاست توجه شیعیان و نیز ناظران غیر شیعی را به خود معطوف داشته، گونه خاص عزاداری اهالی شهر طویریج در کشور عراق است که به سبب برخی ویژگی‌ها به نمادی مهم در سوگواری‌های حسینی تبدیل شده است.

عزاداری اهالی طویریج، به‌ویژه زمانی‌ که به حرم مطهر امام حسین(ع) نزدیک می‌شوند، شاید بزرگ‌ترین دسته‌گردانی شیعیان جهان در سوگ امام حسین(ع) و یکی از بزرگ‌ترین مراسم مذهبی در سراسر جهان باشد. این عزاداری نه فقط به سبب حالت خاصِ حرکت عزاداران، بلکه از نظر حجم زیاد مشارکت‌کنندگان و نیز دلالت‌های اجتماعی و سیاسی لایق مطالعه بسیار است که در این نوشتار به برخی از این امور اشاره می‌کنیم.

طویریج کجاست؟

«طویریج» یا «هندیه» یکی از شهرهای کوچک در میانه کشور عراق است. این شهر در ۲۵ کیلومتری شرق شهر کربلا، بین کربلا و حله و در فاصله‌ای برابر با این دو شهر قرار گرفته است.

واژه «طویریج» اسم مصغر از عبارت «طریج» یا «طریق» به معنای جاده و راه است. این شهر در گذشته یکی از شهرهای استان بابل به شمار می‌آمد که در تقسیم‌بندی‌های کشوری اخیر در عراق، جزو استان کربلا در نظر گرفته می‌شود. شهر طویریج در کنار رود هندیه، یکی از شعبات رود فرات قرار گرفته و نخلستان‌های زیادی دارد.

گرچه به نظر می‌رسد، اولین ظواهر سکونت انسانی در طویریج به گذشته‌های دور بازگردد، بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد، این شهر، به صورت جدید، در اواخر قرن نوزدهم میلادی تأسیس شده باشد که به‌تدریج شماری از عشایر عراقی از جمله عشایر بنوساله، الزابیه، بنوطرف، الکرافه و کنانه در این شهر ساکن شدند.

پیدایش و تطور

هیئت عزاداری بزرگ شهر طویریج را باید درون سنت‌ عزاداری حسینیِ منطقه فرهنگی عراق بررسی کرد. یکی از عناصر اصلی این سنت، پیاده‌روی به سوی حرم امام حسین(ع) به صورتی سوگوار در ایام نزدیک به روزهای عاشورا و اربعین است که از سال‌های گذشته تاکنون وجود داشته است. اصلی‌ترین عامل در نضج این سنت عزاداری،‌ گفتارهای ائمه معصومین(ع) در فضیلت بسیارِ زیارت امام حسین(ع) به صورت پیاده‌ و بدون استفاده از وسایل نقلیه هر عصر و زمان است.۲

هیئت بزرگ عزاداران شهر طویریج، به لحاظ تاریخی، معاصر محسوب می‌شود که تطورات و تغییرات چندی را تجربه کرده است. بنا بر روایات شفاهی و گفتارهای سالمندان شهر طویریج، پیدایش این عزاداریِ منحصر به فرد به روز عاشورای سال ۱۳۰۳ ق. مصادف با سال ۱۸۸۵ م. باز می‌گردد.
در عاشورای آن سال، شمار زیادی از مردم‌ طویریج به سنت‌ هر ساله در منزل سیدصالح، فرزند سیدمهدی قزوینی (متوفی به سال ۱۳۰۴ ق.) از عالمان شهر طویریج تجمع کرده بودند تا به مقتل‌خوانی او گوش فرادهند. سیدصالح قزوینی در میان مقتل‌خوانی آن‌چنان متأثر شد که از منبر فرود آمد و بی‌اختیار به سوی شهر کربلا دوید. حاضران در مجلس كه از شنیدن کیفیت شهادت امام حسین(ع) و بی‌یاوری ایشان در کربلا به‌شدت محزون و منقلب شده‌ بودند، در حالی که مرتب فریاد «یا حسین!» سر می‌دادند، به دنبال او به راه افتادند.

جمعیتِ ده‌ها هزار نفری حاضر در منزل و اطراف آن که به‌شدت به هیجان آمده بودند، به دنبال او می‌دویدند، فریاد «یا حسین!» سر می‌دادند و بر سر و سینه خود می‌زدند. این جمعیت از طویریج خارج شدند و به‌سرعت به سمت کربلا حرکت کردند. وقتی به منطقه «قنطر›السلام» در ۲ کیلومتری کربلا رسیدند، هنگام اذان ظهر بود. به دستور سیدصالح قزوینی در صحرا متوقف شدند و نماز جماعت را به امامت او برگزار کردند. بعد از نماز، بار دیگر «هروله‌کنان» به راه خود ادامه دادند و پس از ورود به شهر کربلا،‌ مستقیماً به حرم امام حسین(ع) وارد و از درِ دیگر آن خارج شدند؛ همچنین پس از گذر از خیابان بین‌الحرمین به حرم حضرت عباس(ع) نیز وارد و از درِ دیگر آن خارج شدند.

عزاداریِ آن سالِ اهالی طویریج از حیث اخلاص، انگیزه پاک عزاداران، طی مسیر حدود ۲۵ کیلومتری و انطباقی که با دستورهای دینی برای زیارت امام حسین(ع) داشت (‌به صورت پیاده، در نهایت سادگی و بی‌پیرایگی)، باعث شد که در سال‌های بعد نیز اهالی طویریج بدان‌گونه در روز عاشورا از شهر خود حرکت کنند، هروله‌کنان تا قنطر›‌السلام بیایند، نماز ظهر را در آنجا اقامه کنند و آن‌گاه به حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) وارد شوند.

با افزایش جمعیت شهر کربلا و تغییرات در معماری این شهر، مسیر ورود دسته عزاداران شهر طویریج چند بار تغییر کرد و ضمن گذر از دو عتبه مقدس شهر کربلا، تجمع در اطراف حرم حضرت عباس(ع) و به آتش کشیدن خیمه‌ها که نمادی از به آتش کشیده شدنِ خیمه‌های خانواده‌های حاضران در دشت کربلاست، به عزاداری اهالی طویریج افزوده شده است.

تا دهه‌های اخیر که جاده فعلی نجف به کربلا تسطیح و آسفالت شد،‌ اصولاً گذر عزادارانی که پیاده از شهرهای جنوبی عراق به کربلا می‌آمدند، از راه طویریج به کربلا بود و به این ترتیب صدها هزار نفر از عزاداران شهرهای جنوبی عراق در روز عاشورا همراه با مردم شهر طویریج به شهر کربلا وارد می‌شدند.

از حدود ۱۳۰ سال قبل که دسته‌گردانی اهالی طویریج به سوی کربلا آغاز شد، هر ساله به جمعیت عزاداران این دسته عزادار افزوده شده؛ چنانچه در عاشورای سال ۱۳۸۸ جمعیت عزاداران هیئت طویریج که به شهر کربلا وارد شدند، حدود ۲ میلیون نفر تخمین زده می‌شوند. امسال ورود عزاداران طویرج به عتبات مقدس کربلا به وسیله شماری از شبکه‌های ماهواره‌ای به طور مستقیم پخش شد. این پخش نشان می‌داد که چگونه جمعیت دو میلیونی عزاداران که پوشش‌هایی بسیار ساده بر تن داشتند و چند کیلومتر را دویده بودند، در میان گرد و غباری که از دویدنشان برخاسته و منطقه اطراف عتبات مقدس کربلا را پوشانده بود، «حسین! و یا حسین!» گویان به این عتبات وارد شدند.

عناصر مردم‌شناختی

هیئت عزاداران طویریج از ابعاد گوناگونی می‌تواند، از نظر مردم‌شناختی بررسی شود. احتمالاً مهم‌ترین انگیزه برای این پژوهش این نکته است که این دسته‌گردانی بزرگ‌ترین نمونه در جهان شیعه و یکی از بزرگ‌ترین دسته‌گردانی‌های مذهبی در جهان است؛ با وجود این تاکنون اثری مردم‌شناختی، همراه با مردم‌نگاری و مشاهده مشارکت‌آمیز (Participant Observation)درباره آن صورت نگرفته است. کیفیت حرکت این دسته عزادار نیز نسبت‌ به نمونه‌های دیگر در جهانِ شیعه منحصر به فرد است.
حرکت عزاداران طویریج که در زبان عربی «رکضه» و در زبان فارسی «هروله» نامیده می‌شود، حالتی بین دویدن و راه‌رفتن است. این حالت از یک‌سو تعجیل عزاداران در رسیدن به عتبات مقدس کربلا را نشان می‌دهد که تلاش برای اعلام یاری به امام حسین(ع) در نظر گرفته می‌شود و از سوی دیگر اخلاص عزاداران را به نمایش می‌گذارد که در حالتی بر خلاف وضعیت اجتماعی خود به صورتی که بر سر و سینه می‌زنند، در حالتی میان دویدن و راه رفتن و با کیفیتی بین مستقیم گام‌برداشتن و بالاپریدن طیّ طریق می‌کنند؛ از این رو می‌توان عزاداری اهل طویریج را یكی از ساده‌ترین و در عین حال شورانگیزترین عزاداری‌های شیعه در نظر گرفت.

از سوی دیگر این دسته‌گردانی همواره نه فقط با موافقت مفاهیم مذهبی و عالمان دینی همراه بوده، بلکه شماری از برجسته‌ترین عالمان دینی نیز در آن مشارکت فعال داشته‌اند. بر طبق روایتی شایع در میان شیعیان،‌ علامه سیدمهدی بحرالعلوم، یکی از برجسته‌ترین عالمان شیعه در قرن‌های اخیر که دارای تشرفات بسیار به امام زمانEدانسته می‌شود و نیز شیخ زین‌‌العابدین مازندرانی، فعالانه در عزای اهل طویریج شرکت می‌کردند و علت آن را مشاهده امام زمانEدر میان جمعیت عزادار هیئت طویریج اعلام کرده‌اند.

از آنجا که اکثر جمعیت عراق شیعه هستند و در تاریخ عراق معاصر در عرصه سیاست، دور از قدرت نگه داشته شده و حتی اصلی‌ترین دشمن دولت‌های حاکم بر عراق در نظر گرفته شده‌اند، می‌توان ابعاد سیاسی هم برای این دسته‌گردانی تصور كرد. این امر با توجه به واقعیت‌های تاریخی مبنی بر ممنوعیت برگزاری این مراسم از سوی دولت‌های حاکم بیشتر در خور توجه است؛ مثلاً‌ می‌دانیم، در خلال اشغال عراق پس از جنگ جهانی دوم به دست دولت بریتانیا در زمان حکومت پادشاهی در عراق و به صورتی شدیدتر در سال‌های حکومت حزب بعث به‌ویژه در دهه پایانی حکومت آن حزب، محدودیت‌های وسیعی علیه اجرای این عزاداری اعمال شد و واکنش مردم‌ به این محدودیت‌ها به صورت تأکید بر شرکت در این عزاداری، عملاً در قالب یک اعتراض سیاسی خود را نشان داد.
تحلیل محتوای شعارها، نمادها، نشان‌ها، مسیر حرکت عزاداران طویریج، تغییرات این مسیرها در دهه‌های گذشته، سازوکار تهیه مقدمات، حرکت عزاداران و اموری از این دست، موضوعاتی کاملاً در خور توجه در این دسته‌گردانی حسینی است که فقط با به‌‌کارگیری روش‌‌های مردم‌شناسی می‌توان بدان‌ها دست یافت.

پی‌نوشت:

۱. نگارش این نوشتار بدون کمک‌ و مشاوره‌های حجت‌الاسلام سیدحسن موسوی بروجردی، حجت‌الاسلام شیخ مصطفی محمدی در زمینه الهیات و تاریخ این عزاداری و مساعدت‌های سیدعلی طاهر الموسوی در زمینه ابعاد فرهنگی-اجتماعیِ این موضوع ممکن نبود. بدین‌‌وسیله از این سه بزرگوار سپاس‌گذاری می‌کنم.

۲. برای مشاهده شماری از این گفتارها نگاه کنید به موسوعه زیارات المعصومینن(ع): زیارات الإمام الحسین سیدالشهداء، تألیف مؤسسـ‹‌ الإمام الهادی، قم، پیام امام هادی(ع)، جلد ۳، ۱۳۸۳، الباب الثّالث:‌ فضل زیارتـه(ع)

۳.http://www.khabarfarsi.com/news-۴۷۰۷۰۷.htm بازديد ۱۰ اسفند ۸۸

منبع:

القریشی،؟، عبدالامیر عزیز، تاریخ عزاء طویریج، [کربلاء]، منشورات العتبه العباسیه المقدسه